Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2004-12-12
Skąd pochodzi wyraz kamasz?
Słowo kamasze (o znaczeniu ‘sukienne okrycie, nakładane na półbuciki, chroniące nogi od zimna’) wywodzi się z dawnego niemieckiego rzeczownika kamasche. Wyraz ten dotarł do języka niemieckiego najprawdopodobniej z arabskiego gadāmasī (w znaczeniu ‘skóra z miasta Gadames w Trypolisie’) poprzez język hiszpański – guadamaci (w znaczeniu ‘tłoczona skóra’), a bezpośrednio przez starą formę francuską gamache (w znaczeniu ‘kamasze’). Interesujący nas wyraz w czasach napoleońskich był również nazwą typowych skórzanych trzewików wojskowych używanych przez piechotę pruską i austriacką z wkładanymi na nie płóciennymi getrami. Z takiego sensu powstał regionalny zwrot – oddać (kogoś) w kamasze, czyli ‘oddać (kogoś) do wojska’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-11
Jaka jest etymologia słowa kozik?
Wyraz kozik w znaczeniu ‘spiczasty nożyk do obdzierania skóry (z zabitych zwierząt)’ pojawia się w XV wieku i występuje do XVIII stulecia, by potem oznaczać ‘lichy nożyk chłopski’. Zdaniem A. Bańkowskiego jest to mazowieckie słowo wprowadzone do literatury przez Mikołaja Reja. Takiej proweniencji omawianego rzeczownika dowodzi m.in. często występująca na Mazowszu nazwa miejscowa Koziki (XVI w.). Etymologia wyrazu kozik jest niejasna. Można tu wskazywać na źródłosłów niemiecki, jednakże pojawiają się wśród badaczy koncepcje potwierdzające rodzimy charakter słowa. Na przykład Aleksander Brückner wiąże ten leksem z rzeczownikiem koza. Nie został również w ustaleniach etymologicznych wykluczony związek kozika ze staropolskim wyrazem koża, który w okresie XV-XVI wieku (a dziś szczątkowo w gwarach) oznaczał ‘skórę zwierzęcia (z sierścią)’. Pochodzenie słowa koża wiązane jest z *kozja, czyli ‘skórą kozią’, a potem wyraz ten zyskał szersze znaczenie – ‘skóra zwierzęcia’. Warto dodać, iż A. Bańkowski (Etymologiczny słownik języka polskiego) stawia hipotezę, że kozik pierwotnie miał postać kożyk, która to forma jest z kolei rezultatem skrócenia pierwotnego wyrażenia – kożny nożyk.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-11
Jaka jest etymologia słowa trzewik?
Rzeczownik trzewik – ‘but z cholewką, sznurowany’ – należy do wyrazów rodzimych, ogólnosłowiańskich (por. czes. střevic, słow. črevic, ros. czeriewik itd.). Stanowi kontynuację prasłowiańskiej formacji *červьjь, formacji pochodnej od *červo, czyli ‘brzuch, trzewia’. Niewykluczone jest także pokrewieństwo omawianego wyrazu z pie. *(s)ker- ‘skóra’. W staropolszczyźnie spotykamy się z wyrazem trzewic, którego formant -ic bywał zastępowany przez -ik (np. guzic i guzik), bowiem obydwa występowały w funkcji zdrabniającej.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-11
Jakie jest pochodzenie wyrazu cedować?
Czasownik cedować oznaczający ‘przekazywać swoje prawa do czegoś lub jakieś obowiązki innej osobie albo instytucji’ pochodzi od czasownika cēdere ‘ustępować’. Jest w polszczyźnie XVI-wiecznym zapożyczeniem łacińskim, znanym również w wielu językach europejskich. W wieku XIX było używane także na wzór niemieckiego zedieren i francuskiego céder (por. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jakie jest pochodzenie dolnośląskich nazw miejscowych Nowa Ruda i Bardo Śląskie?
Nowa Ruda to nazwa notowana od XIV wieku jako Neurode. Według słownika Nazwy miast Polski K. Rymuta nazwa wskazywała na teren wykarczowany. Nazwa Bardo pochodzi od zapomnianego dziś wyrazu bardo ‘wzgórze’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia nazwy Wałbrzych?
Wałbrzych jest notowany od XIV wieku w postaci niemieckiej Waldenberc lub Waldenburgk. Pochodzi od niem. Wald ‘las’ i Berg ‘góra’ (później skojarzono to z Burg ‘zamek’). Nazwa wyjściowa w gwarowej wymowie niemieckiej ulegała coraz większym przekształceniom aż do form Walmbrich i Walbrich, z których w XIX wieku powstała spolszczona nazwa Wałbrzych.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Skąd mamy w polszczyźnie wyraz prysznic?
Prysznic to eponim, czyli wyraz pochodzący od nazwy własnej – nazwiska wynalazcy tego urządzenia, Vincenza Priessnittza, który był twórcą nowoczesnego wodolecznictwa (zob. W. Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Skąd się wzięły nazwy Trzebnica i Trzciniec?
Trzebnica pochodzi od czasownika trzebić ‘karczować (las)’ z przyrostkiem –nica. Pierwotnie oznaczała osadę powstałą na miejscu wykarczowanego lasu. Trzciniec to nazwa utworzona od rzeczownika trzcina za pomocą przyrostka -ec.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia słowa chuć?
Chuć (podobnie jak pokrewne do niego chęć) pochodzi od prasłowiańskiej formy *xutь, a w polszczyźnie jest bohemizmem, czyli wyrazem pochodzenia czeskiego (por. czeskie chut’ ‘smak, posmak, apetyt, chęć’, choćby w wyrażeniu dobrou chut’ ‘smacznego’, a także przymiotnik chutný ‘smaczny, apetyczny’). Chuć od XV do XVII wieku używane było jako słowo neutralne znaczeniowo, oznaczające ‘smak, apetyt, chęć’ (por. u M. Reja z chucią znosić ‘znosić chętnie’, z chuci ‘chętnie’). Znaczenie pejoratywne ‘zmysłowe pożądanie, żądza’ pojawiło się w XVIII-XIX wieku, kiedy to – jak pisze A. Brückner – chuć »ograniczono do złej chęci« (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jakie jest pochodzenie nazwy Oława?
Oława, utworzona za pomocą przyrostka -awa, jest zaliczana do grupy nazw wodnych z indoeuropejskim rdzeniem *el-, *ol- o znaczeniu ‘płynąć, ciec’. Nazwa miasta pochodzi od nazwy rzeki.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia wyrazu żądza?
Żądza pochodzi od prasłowiańskiego czasownika *žędati ‘pragnąć’, który tworzył także pochodny rzeczownik *žęžda ‘żądza, pragnienie’ (oba w znaczeniu neutralnym). Dawne neutralne znaczenie polskiego rzeczownika żądza ‘to, czego ktoś żąda od innych, żądanie’ zaświadczone jest jeszcze np. w pismach historycznych A. Naruszewicza z końca XVIII wieku, por.: Wypełnił Gniewomir żądzę królewską i z całym ludem swoim sakrament przyjął. Źródła literackie Słownika języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego wskazują, że degradacja znaczeniowa (pogorszenie znaczenia) tego rzeczownika dokonywała się od połowy XIX wieku, kiedy to wyraz żądza zaczyna być używany w znaczeniu o nacechowaniu negatywnym ‘pożądanie zmysłowe’ (por. np. zwierzęca żądza). Znaczenie nieseksualne, choć także z odcieniem pejoratywnym, zachowują (notowane przez słowniki jako książkowe) połączenia typu żądza czegoś (władzy, bogactwa, przygód, sławy) w znaczeniu ‘silne, gwałtowne pragnienie czego’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jakie jest pochodzenie nazwy miejscowej Oleśnica na Dolnym Śląsku?
Oleśnica, o pierwotnym brzmieniu Olesznica, pochodzi od wyrazu olcha, czyli nazwy krzewu lub drzewa, do którego dodano przyrostek -nica.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Skąd się wzięła nazwa Żmigród?
Nazwa Żmigród w XII wieku brzmiała Zwnigrod, w czym etymolodzy dopatrują się staropolskiego czasownika zwnieć ‘dzwonić, dźwięczeć’. Jak pisze Maria Malec (w Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski), nazwa ta mogła określać gród obronny, w którym dzwoniono na wypadek zagrożenia przez wrogów. Jako że zbitka spółgłosek zwn była zbyt trudna do wymówienia, uległa przekształceniu na zm, a następnie - w wyniku skojarzenia nazwy z wyrazem żmija – kolejnej zmianie na żm.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia nazwy Ślęża?
Ślęża jest nazwą utworzoną prawdopodobnie od prasłowiańskiego rdzenia *slęg- oznaczającego ‘wilgotny, mokry’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia słowa dolegliwość?
Rzeczownik dolegliwość pozostaje w ścisłym związku etymologicznym z czasownikiem leżeć, który jest wyrazem rodzimym, ogólnosłowiańskim, kontynuującym prasłowiańską postać *ležati i praindoeuropejską *legh- (dla porównania: niemieckie liegen ‘leżeć’; greckie léechos ‘łoże’; łacińskie lectus 'łoże’). Praindoeuropejski morfem *legh- jest także kontynuowany przez prasłowiański czasownik *legti i polski lec (XIV w.) oraz pochodny od niego legnąć (XVI w.). Między lec a leżeć istniała początkowo następująca różnica znaczeniowa: otóż lec był tzw. czasownikiem inchoatywnym, czyli nazywał początkowe stadium czynności nazywanej drugim czasownikiem, czyli ‘położyć się’. Od XVI wieku obecny jest również w polszczyźnie leksem legać (prasłowiański *lĕgati), pierwotnie będący czasownikiem wielokrotnym od lec. Oba te czasowniki dały podstawę licznym formacjom prefiksalnym, m.in. czasownikowi dolegać. Wyraz ten, obecny w polszczyźnie od XVI wieku, znaczył początkowo ‘przylegać ściśle, za mocno, uwierając, sprawiając ból’ i był formą imperfektum od dolec (*do-leg-ti). Z kolei czasownik dolegać stał się bazą dla przymiotnika dolegliwy, używanego np. na określenie bólu. Od tego wyrazu za pomocą sufiksu -ość utworzony został rzeczownik dolegliwość. Warto przypomnieć, iż do omawianej rodziny etymologicznej należą również: nocleg, legowisko, nalegać, przylegać, zalegać, rozległy, polec, poległy, przyległy czy zaległości.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-09
Jaka jest etymologia wyrazu baba?
Rzeczownik baba wywodzi się od ogólnosłowiańskiej formy *baba, a zatem wyraz ów nie zmienił swej postaci, choć przeszedł zasadnicze zmiany w zakresie znaczenia. Początkowo słowem tym określano ‘wiedźmę, znachorkę zamawiającą choroby i pomagającą przy porodach’. Z biegiem czasu sens omawianego leksemu wzbogacił się o znaczenie: ‘stara kobieta, staruszka’, co zapoczątkowało jego funkcjonowanie na gruncie relacji rodzinnych – ‘matka ojca lub matki’ (XIV-XVII wiek). Dziś na określenie relacji pokrewieństwa wykorzystujemy zdrobnienie babka, zwykle jeszcze spieszczane do postaci babcia. Wyrazem baba posługujemy się również na określenie kobiety, zwłaszcza niemłodej i ubogiej (przeciwieństwo – pani). Nie można też zapomnieć o smacznej babie / babce, czyli o okrągłym placku świątecznym!
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-09
Jakie jest etymologiczne znaczenie słowa ciekawy?
Przymiotnik ciekawy wywodzi się z czasownika ciekać (prasłowiańskie *těkati) oznaczającego ‘szybko biec, pędzić, gnać’, a miał więc znaczenie ‘szybko biegnący, chyży, rączy’ (kiedyś można było powiedzieć np. tchórz ma nogi ciekawe = ‘szybkie’, ciekawy czas ‘czas szybko upływający’, można było ciekawym nazwać także dobrze węszącego, tropiącego albo goniącego psa myśliwskiego). Słowa tego zaczęto jednak stopniowo od XVIII wieku używać w znaczeniu nieco zmodyfikowanym ‘szybki, porywczy, popędliwy’ (np. w postępkach swoich zawsze by ciekawy), następnie zaś w znaczeniu ‘bystry, przenikliwy’, z którego powstało znaczenie już nam bliższe – ‘dociekliwy, chcący coś wiedzieć’ oraz ‘interesujący’ (por. D. Buttler Rozwój semantyczny wyrazów polskich, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-02
Jaka jest etymologia słowa Murzyn i kiedy ono powstało?
Wyraz Murzyn jest w języku polskim zapożyczeniem używanym od XIV wieku. Powstał od łacińskiego przymiotnika maurus, który znaczył ‘czarny’, stąd w pewnym okresie funkcjonował rzeczownik maur oznaczający człowieka o czarnej, także o ciemnej skórze (np. w okresie romantyzmu Maurami często określano Arabów). Na skutek pewnych zmian fonetycznych w rdzeniu i po dodaniu przyrostka -yn powstał wyraz Murzyn, który ma podobną formę także w innych językach słowiańskich.
Mirosława Siuciak
Etymologia2004-12-02
Proszę o etymologię słowa przekonać.
Czasownik przekonać ma z historycznego punktu widzenia dość przejrzystą strukturę. Powstał przez dodanie przedrostka prze- do czasownika konać, który pierwotnie znaczył ‘kończyć, doprowadzać do końca’; miał też drugie znaczenie ‘czynić, działać’. Można było od tego wyrazu tworzyć nowe czasowniki z różnymi przedrostkami, np.: wykonać, dokonać, przekonać, pokonać, skonać. Wraz z rozwojem polszczyzny znaczenie podstawowego dla tej grupy czasownika konać zaczęło się oddalać od znaczeń wyrazów od niego utworzonych. Słowo konać zawęziło znaczenie do sytuacji ‘kończyć życie’ - czyli stało się synonimiczne do umierać; znaczenie to ma także odpowiednik dokonany – skonać. Natomiast pozostałe czasowniki z tej grupy są raczej związane ze znaczeniem ‘czynić, działać’, np. dokonać czegoś ‘zrobić coś, osiągnąć’, pokonać ‘zwyciężyć kogoś poprzez działanie’. Czasownik przekonać także wiąże się z tym pierwotnym znaczeniem – ‘nakłonić kogoś do swoich racji poprzez odpowiednie działanie’. We współczesnej polszczyźnie wyraz ten jest już niepodzielny słowotwórczo, ponieważ podstawa konać utraciła swoje pierwotne znaczenie czynnościowe.
Mirosława Siuciak
Etymologia2004-11-30
Jaka jest etymologia słowa koniak?
Rzeczownik koniak jest używany w polszczyźnie od 2. połowy XIX wieku. Słowo to zapożyczyliśmy z języka francuskiego, w którym używane jest od 1. połowy XIX wieku i pochodzi od nazwy miejscowej Cognac (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166