Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2016-03-01
Skąd wzięło się słowo posępny?
Jak podaje Wiesław Boryś w swym „Słowniku etymologicznym języka polskiego”, przymiotnik posępny «okazujący swoim wyglądem i zachowaniem przygnębienie i smutek; bardzo smutny, ponury» został utworzony od rzeczownika sęp jako określenie przenośne mające nawiązywać do zachowania tego ptaka, które faktycznie może być kojarzone ze smutkiem. Posępny jest odnotowywany w języku polskim od XVI wieku w znaczeniu ‘bardzo smutny, ponury, poważny’, w dawnej polszczyźnie można było go użyć także w znaczeniu ‘zachmurzony’ w odniesieniu do nieba. Jako że sęp jest wyrazem znanym w dawnych językach słowiańskich (od prasłowiańskiego *sąpъ o niejasnej etymologii), w nich także powstały na jego bazie podobne formalnie i znaczeniowo bliskie naszemu słowa. Boryś podaje np. czeski przymiotnik posupny, ukraińskie czasowniki posúpyty ‘opuścić głowę’, posúpytsja ‘nachmurzyć się’, rosyjski czasownik występujący w dialektach posúpit’ ‘narzmurzyć’, rzeczownik posúpa ‘ktoś posępny, narzmurzony’.
„Wielki słownik języka polskiego PAN” i „Uniwersalny słownik języka polskiego PWN” pod red. S. Dubisza podają kilka definicji tego słowa: posępny człowiek to np. ‘taki, który jest przygnębiony i nie ma chęci do działania’ (http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=22597&id_znaczenia=4972285&l=20&ind=0), Współcześnie przymiotnika posępny możemy użyć również w znaczeniu «świadczący o smutku i przygnębieniu, będący jego wyrazem», np. posępna twarz, mina, uroda, posępny wzrok, nastrój, posępne myśli, milczenie, spojrzenie, a także w znaczeniu «budzący przykre uczucia, smutny nastrój», łącząc go w konstrukcje takie, jak posępny las, posępny mrok, posępny obraz, posępna budowla, cisza, posępne czasy, dni itp.
Katarzyna Wyrwas
Składnia2016-03-01
Jak wytłumaczyć, że np. rzeczownik warcie w zdaniu Żołnierz stał na warcie występuje w miejscowniku, a nie w celowniku?
Przypadki rzeczownika określamy ze względu na to, jakiemu czasownikowi ten rzeczownik towarzyszy, a dokładniej – jakie wymagania względem rzeczownika ma czasownik, np. słuchać wymaga, aby rzeczownik przybrał formę dopełniacza – słuchać – kogo? czego? – matki, muzyki, a widzieć wymaga biernika, np. widzieć – kogo? co? – matkę, ojca. W innych kontekstach to rzeczownik ma określone wymagania wobec innego rzeczownika, np. ojciec – kogo? czego? – Ani, rower – kogo? czego – brata (dopełniacz). Swoje wymagania mają też przyimki, np. na – kim? czym? – głowie, wietrze, oknie, rzece, stole (miejscownik), za – kim? czym? – domem, oknem, rzeką, stołem (narzędnik). Niektóre formy faktycznie są takie same w celowniku i miejscowniku, dlatego możemy je pomylić, jeśli rozpatrujemy je w izolacji, bez kontekstu zdania. Określanie przypadków musi być dokonywane w kontekście, a gdy ten weźmiemy pod uwagę, zadamy pytanie właściwego przypadka. Celownik występuje np. z przyimkiem ku (obecnie rzadkim w użyciu), np. ku – komu? czemu? – sobie, rzece, domowi, miastu. Jak widać, w cytowanym zdaniu forma warcie celownikiem być nie może, ponieważ pytanie jest oczywiste: na – kim? czym? – warcie.
Słowotwórstwo2016-02-29
Dlaczego jako formę żeńską wyrazu (ten) sędzia uznaje się wyraz (ta) sędzia, skoro mamy np. władca – władczyni? Czy nie powinno być zatem: sędzia – sędzini, hrabia – hrabini, wojewoda – wojewodzini, złoczyńca – złoczyńczyni?
W języku polskim mamy klasę tzw. rzeczowników dwurodzajowych, jak np. sługa, łajza, ofiara (o człowieku), oferma, niezdara, też sędzia. W zależności od rodzaju odmiana tych rzeczowników lekko się różni (por. sędzia rodzaju męskiego: http://sgjp.pl/leksemy/#13996/s%C4%99dzia i żeńskiego: http://sgjp.pl/leksemy/#81087/s%C4%99dzia, podobnie sługa rodzaju męskiego: http://sgjp.pl/leksemy/#13948/s%C5%82uga i żeńskiego: http://sgjp.pl/leksemy/#67090/s%C5%82uga).
Nie są to częste przypadki, zazwyczaj funkcjonują przyrostki tworzące formy żeńskie od nazw męskich. Najczęściej jest to -ka, por. nauczyciel → nauczycielka, lekarz → lekarka, sąsiad → sąsiadka. Z innych formantów wymienić można: -ica (ulubieniec → ulubienica), zmianę paradygmatu, tzn. zamiast końcówki męskiej pojawia się żeńska (woźny – woźna, podsądny – podsądna, radny – radna), także -ini/-yni (postać -ini bądź -yni zależy od spółgłoski, po której pojawia się przyrostek; przyrostek -yni pojawia się po tzw. funkcjonalnie miękkich: " target=_blank>c, dz, cz, dż, sz, ż (rz), l).
Ostatniemu przyrostkowi poświęcimy więcej uwagi, bo w pytaniu jego waga jest największa. Przyrostek ten tworzy nazwy żeńskie od rzeczowników męskich z zakończeniem -ca, zatem zdobywca – zdobywczyni, wychowawca – wychowawczyni, morderca – morderczyni, obrońca – obrończyni, przedmówca – przedmówczyni, władca – władczyni itd. Według tej reguły mógłby powstać wyraz złoczyńczyni (od złoczyńca), problem w tym, że, jak dotąd, wyraz taki nie został utworzony (brak go w słownikach historycznych, brak w słownikach współczesnej polszczyzny, nie znalazłam go również w Narodowym Korpusie Języka Polskiego). Nie zawsze realizowana jest tkwiąca w języku potencja.
Jeszcze innym przyrostkiem jest -ina, por. hrabia → hrabina, starosta → starościna, gazda → gaździna, też sędzia → sędzina, wojewoda → wojewodzina. Wprawdzie słownik Doroszewskiego zawiera formę grabini jako dawną hrabina (http://doroszewski.pwn.pl/haslo/grabini), lecz postać sędzini nie została odnotowana w polszczyźnie.

Znaczenie2016-02-29
Czy można powiedzieć, że Leonardo Di Caprio jest zwycięzcą Oskara?
Po polsku nagrodę się zdobywa, a nagrodzony jest zdobywcą nagrody, tu: zdobywcą Oskara.
Jak podaje „Wielki słownik języka polskiego PAN”, zwyciężyć to ‘osiągnąć pomyślny wynik w jakiejś walce bądź rywalizacji’ (http://wsjp.pl/index.php?id_hasla=9207&id_znaczenia=4905386&l=28&ind=0). Po polsku zwyciężyć można nadal np.: nieprzyjaciół, przeciwników, rywali, wrogów; czyjąś armię, czyjeś wojska, lecz nie !zwyciężyć nagrodę
Zwycięzca to ten, kto zwycięża, a zatem można być zwycięzcą bitwy, wojny; festiwalu, imprezy, kampanii (prezydenckiej, wyborczej), konkursu, plebiscytu, programu, przeglądu, wyborów, wystawy; biegu, dwumeczu, etapu, finału, klasyfikacji (drużynowej, generalnej), konfrontacji, konkurencji, maratonu, meczu, olimpiady, pojedynku, rajdu, regat, rozgrywek, sprintu, turnieju, wyścigu, zawodów; igrzysk olimpijskich, Mistrzostw Europy, Polski, Pucharu Europy, Świata, Wimbledonu; aukcji, przetargu; eliminacji, grup, półfinałów (to połączenia cytowane również za „Wielkim słownikiem…”: http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=27680&ind=0&w_szukaj=zwyci%C4%99zca). W tym sensie nie można być !zwycięzcą Oskara, ponieważ Oskar nie był przeciwnikiem w walce.
Różne2016-02-28
Jak poprawnie napisać pamiętnik z elementami opisu przeżyć wewnętrznych? Chodzi tylko o wstęp. Czy należy umieścić nagłówek typu Kochany pamiętniku? Czy zawracać się do pamiętnika Ci, Ciebie, od jakich słów zacząć wstęp?
Forma bezpośredniego zwrotu „do pamiętnika” oraz użycie zaimków Ci, Ciebie, Tobie występują w pierwszym wpisie w „Dzienniku” Anny Frank. W następnych wpisach autorka zauważa, że jest samotna i nie ma przyjaciółki. Od tego momentu dziennik Anny Frank staje się zbiorem listów do wymyślonej Kitty („wyobrażenie długo wyczekiwanej przyjaciółki powiększyć jeszcze w mojej fantazji, nie chcę tak po prostu, jak każdy inny, umieszczać w tym dzienniku faktów, ale chcę mu pozwolić, aby sam był tą przyjaciółką, a ta przyjaciółka ma na imię Kitty”). Z drugiej strony forma kochany pamiętniczku (szczególnie wtedy, gdy prowadzimy pamiętnik z opisem przeżyć wewnętrznych) nie wydaje się właściwa. Po pierwsze, dlatego, że użycie zdrobnienia sugerować może infantylność nadawcy albo jego niezbyt poważny stosunek do opisywanych problemów. Po drugie, sformułowanie kochany pamiętniczku jest przestarzałe, charakterystyczne dla tzw. „literatury dla młodych panien” z przełomu XIX i XX wieku. Wielokrotnie zwrot ten został już wyśmiany. Stał się formą o charakterze ironicznym, prześmiewczym. Obecnie jego użycie albo ukazuje niedojrzałość nadawcy, albo przeciwnie – jego dystans do przekazywanych treści. W związku z powyższym wszystko zależy od formy językowo-stylistycznej, którą pamiętnik przyjmuje w całości. Proszę zwrócić uwagę, że w „Dzienniku” Anny Frank (w tłumaczeniu Alicji Oczko) nie występuje słowo pamiętniczek, tylko dziennik lub pamiętnik. Użycie zdrobnienia może wywołać u czytelników wrażenie, że autorka drwi albo jest nieświadoma form, które stosuje.
Trudno doradzić idealną formę rozpoczęcia pamiętnika, ponieważ ta zależy motywacji, jakie leżą u podstaw powstania tego typu tekstu (np. potrzeba (auto)refleksji, analizy, nieśmiałość w obcowaniu z ludźmi). Może warto rozpocząć od cytatu z literatury albo od wzmianki o zdarzeniu, które skłania autora do opisywania przeżyć wewnętrznych.
Magdalena Piekara
Instytut Nauk o Literaturze Polskiej UŚ im. I. Opackiego

Ortografia2016-02-28
Jak pisze się wyraz popielgrzymkowy? Łącznie?
Oczywiście, że łącznie! Przymiotnik popielgrzymkowy oznacza ‘taki, który następuje po pielgrzymce, a owo po jest wyrażane za pomocą przedrostka po-, który – podobnie jak inne przyrostki zarówno polskie, jak i obce – w polszczyźnie pisze się łącznie z wyrazami pospolitymi (zob. reguła nr 148 zasad pisowni polskiej: http://sjp.pwn.pl/zasady/148-33-Pisownia-wyrazow-z-przedrostkami;629484). Wiele jest podobnie zbudowanych form, jak choćby ponoworoczny, poświąteczny, poszpitalny, powojenny, pozimowy, pośniegowy, poobiedni, popogrzebowy, porewizyjny, poremontowy, pobalowy, popowstaniowy, pobitewny, poimpresjonistyczny, poimprezowy itp.

Różne2016-02-28
Dlaczego śpiewamy do, re, mi, fa, sol, la, si, do?
Taki system – solmizację – zapoczątkował w 1. połowie XI wieku włoski teoretyk muzyczny Guido z Arezzo, oznaczając stopnie wprowadzonej przez siebie skali pierwszymi sylabami kolejnych wersów łacińskiego hymnu na cześć św. Jana:
Ut queant laxis
Resonare fibris,
Mira gestorum
Famuli tutorum,
Solve pollute
Labii reatum
Sancte Ioannes
.
Każdy z kolejnych wersów śpiewany zaczyna się od kolejnych stopni skali. Stan ten zmodyfikował teoretyk i pedagog włoski Giovanni Battista Doni w XVII wieku, wprowadzając pierwszą sylabę swojego nazwiska – do – na miejsce pierwotnego ut, które niewygodnie było śpiewać. Informacje te podaję za monografią Grzegorza Dąbkowskiego „Kształtowanie się polskiej terminologii muzycznej” (Warszawa 2010, s. 68–69).

Odmiana2016-02-27
Która forma jest poprawna: przynieść ipod czy ipoda?
Pyta Pani o biernik liczby pojedynczej tej nazwy, dopełniacz iPoda jest podany w haśle „Wielkiego słownika ortograficznego języka polskiego PWN” pod red. E. Polańskiego: http://sjp.pwn.pl/so/iPod;4968030.html. Biernika tam nie wymieniono, a warto się chwilę nad nim zatrzymać, bo w przypadku nazw urządzeń, takich jak laptop, smartfon, mamy w polszczyźnie dwie formy: staranniejsze, które uwzględniają fakt, że nazwy tych urządzeń mają rodzaj męskorzeczowy, czyli przynieść – kogo co? – ipod, laptop, smartfon, pendrive, oraz potoczne przynieść – kogo co? – ipoda, laptopa, smartfona, pendrive’a, które upodabniają te nazwy do rzeczowników męskożywotnych, czyli będących nazwami zwierząt. To, który wariant zastosujemy w mowie lub piśmie, zależy od typu tekstu, sytuacji, relacji między partnerami komunikacji.
Przy okazji warto wspomnieć o pisowni: nazwę firmową zapiszemy iPod zgodnie z regułą dotyczącą pisowni wielką literą nazw firm, marek i typów wyrobów przemysłowych (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/88-18-31-Nazwy-firm-marek-i-typow-wyrobow-przemyslowych;629407.html), a konkretne produkty marki iPod – jak w pytaniu – ipody zgodnie z regułą odnoszącą się do nazw różnego rodzaju wytworów przemysłowych (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/109-20-10-Nazwy-roznego-rodzaju-wytworow-przemyslowych;629431.html).

Słowotwórstwo2016-02-24
Jak nazwać jednym słowem zawodnika sumo – sumoka? Czy może jest coś lepszego? Poszedłem analogią od dżudo – dżudoka.
Faktycznie, jest w polszczyźnie kilka tworzonych w ten sposób nazw osób uprawiających wschodnie sztuki walki: poza dżudoką (z wersją pisowni judoka) mamy formę karateka «osoba uprawiająca karate» i aikidoka «osoba uprawiająca aikido». Dla zawodnika sumo mamy jednak przyjętą nazwę sumita, odnotowaną w „Wielkim słowniku ortograficznym języka polskiego PWN” pod red. E. Polańskiego (zob. http://sjp.pwn.pl/so/sumita;5028195.html). Nie mamy nazw na określenie osób uprawiających ju-jitsu, kung-fu, taekwondo.

Ortografia2016-02-24
Szanowni Państwo, prosiłabym o informację, jak poprawnie zapisywać tytuły komiksów i historyjek obrazkowych. Najczęściej mają one charakter cykliczny i początek tytułu jest jednocześnie tytułem serii, a rozwinięcie to tytuł danego odcinka, np. Podziemny front. W pułapce; Podziemny front. Wilk w matni; Binio Bill. Na szlaku bezprawia; Binio Bill i 100 karabinów. Czy wszystkie człony pierwszej części tytułów powinny być pisane wielkimi literami, jak w przypadku serii, a rozwinięcie małymi (np. Podziemny Front. W pułapce), czy może pierwotne zapisy były poprawne? Będę wdzięczna za pomoc.
W myśl uchwały Rady Języka Polskiego z 2008 roku tytuły czasopism i serii wydawniczych pisze się wielkimi literami, nawet gdy są nieodmienne (zob. http://www.rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=90:zapis-tytuow-czasopism-i-cykli-wydawniczych&catid=43:uchway-ortograficzne&Itemid=59; tu uaktualniona po tej uchwale reguła 72 zasad pisowni polskiej: http://sjp.pwn.pl/zasady/small-72-small-small-18-15-small-Tytuly-czasopism-i-cykli-wydawniczych-oraz-nazwy-wydawnictw-seryjnych;629390.html). Oczywiście poza przyimkami i spójnikami. W swym komunikacie RJP podaje między innymi przykłady: „Biblioteka Wiedzy o Prasie”, „Typy Broni i Uzbrojenia”, „Listy z Teatru”, „Mówią Wieki”, „Po Prostu”, „A To Polska Właśnie”. Wszystko więc jasne.

Ortografia2016-02-24
Szanowna Poradnio, jak należy zapisać nazwę motywu matki cierpiącej, jeśli topos ten nie odnosi się do Maryi? W literaturze znajdziemy wiele takich postaci, choćby pradawną Niobe. Zapiszemy wówczas stabat mater dolorosa czy może stabat Mater Dolorosa?
Najpierw zasada ogólna: motywy literackie zapisujemy w języku polskim małą literą. W pytaniu mamy jednak do czynienia z sytuacją szczególną: zarówno Mater, jak i Dolorosa wyraźnie odnoszą do Maryi, zatem możliwość zapisu jest dwojaka, zależnie od tego, czy wielką literą zapiszemy także określenie, atrybut Maryi: motyw stabat Mater Dolorosa lub motyw stabat Mater dolorosa.

Ortografia2016-02-24
Szanowni Państwo! Jesteśmy przed zmianą pieczątek, stąd prośba o weryfikację prawidłowości zapisu: ul. Trzeciego Maja/maja czy ul. 3 maja/M?
Zgodnie z regułą nr 82 zasad pisowni polskiej wielką literą piszemy jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic, ulic, placów, rynków, ogrodów, parków, bulwarów, budowli, zabytków, obiektów sportowych (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/small-82-small-small-18-25-small-Jedno-i-wielowyrazowe-nazwy-dzielnic-ulic-placow-rynkow-ogrodow-parkow-bulwarow-budowli-zabytkow-obiektow-sportowych;629401.html). Jeśli takie nazwy wielowyrazowe rozpoczynają się od przymiotnika lub innego określenia przymiotnikowego, wszystkie wyrazy piszemy wielką literą. Nazwa tej ulicy rozpoczyna się od liczebnika, który należy do wymienionej wyżej kategorii, choć jest zapisany cyfrą. Zapis powinien mieć zatem postać ul. 3 Maja, taki też jest cytowany jako przykład wśród wielu innych ilustrujących wspomnianą regułę. Zapis liczebnika zależy od tego, jaką formę przyjęto w Państwa mieście – jeśli słowny (co jest rzadkością), to obowiązywałaby pisownia ul. Trzeciego Maja.

Znaczenie2016-02-24
Chciałabym się dowiedzieć, czy poprawne jest zdanie: Mój zegarek jest wodoodporny, dlatego można w nim pływać. Dokładniej mówiąc, czy poprawny jest zwrot: pływać w zegarku?
Stosowniej będzie, gdy rozpatrzę tę wątpliwość pod względem semantycznym aniżeli poprawnościowym, gdyż kwestia poprawności zwrotu pływać w zegarku pozostaje nierozstrzygnięta. Uważam, że lepiej używać konstrukcji pływać z zegarkiem (na ręce lub na ręku) niż pływać w zegarku, ponieważ wydaje się, że pływać w zegarku oznacza, jakby zegarek był elementem ubioru. Można pływać w kąpielówkach, w kostiumie kąpielowym, a nawet, co może zdawać się niezwyczajne, ale pod względem językowym jest bez zarzutu, w koszulce, w spodniach, w kożuchu itd. Moja argumentacja wynika z przeświadczenia, że zegarek jest elementem nienależącym do garderoby.
Jednakże muszę nadmienić, że w różnego rodzaju tekstach występuje wariancja, o czym można przekonać się, przeglądając Narodowy Korpus Języka Polskiego, z którego notabene zaczerpnąłem dwa następujące przykłady. Bohaterka książki „Plac zabaw” Marka Kochana tak jest scharakteryzowana: „Po chwili jednak zobaczyłem ją, siedziała w salonie, przy stole, ubrana, w żakiecie, w zegarku, w biżuterii, trzymając przed sobą plik czasopism, które nieuważnie kartkowała, wyglądało to tak, jakby na coś albo na kogoś czekała”.
Grzegorz Kózka

Odmiana2016-02-24
Mam wątpliwość o dopełniacz liczby mnogiej dwóch wyrazów o podobnej końcówce: portfel i cel. Na pewno portfeli, ale czy też portfelów? Na pewno celów, ale czy też celi?
Jak podają „Wielki słownik ortograficzny PWN” (http://sjp.pwn.pl/so/portfel;4492310.html) oraz „Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN”, w przypadku portfela dopełniacz liczby mnogiej może przybierać postać portfeli oraz – choć zdecydowanie rzadziej – portfelów; z kolei – jedynie celów (nie: celi). Możemy powiedzieć zarówno: Patrzcie! To złodziej naszych portfeli!, jak i: Oto wytwórnia skórzanych portfelów. W przypadku celu powiemy: Człowiek zawsze dąży do osiągnięcia własnych celów (ale nie: celi). Warto zauważyć, że nowsze słowniki – jak „Wielki słownik języka polskiego PAN” – podają już tylko formę portfeli (zob. http://www.wsjp.pl/index.php?id_hasla=4065&id_znaczenia=758887&l=20&ind=0).
Oba wyrazy, o których odmianę Pan pyta, są rzeczownikami rodzaju męskonieżywotnego (męskorzeczowego), w przypadku których często dopuszczalne są dwie formy dopełniacza liczby mnogiej (np. pokój, rygiel czy portfel).
Małgorzata Grzonka

Ortografia2016-02-24
Dlaczego określenie typu szlachcic ziemianin nie pisze się z łącznikiem?
Pisownia rozdzielna jest wskazana jako właściwa w zestawieniach rzeczownikowych, których człony nie są równorzędne znaczeniowo; drugi pełni tutaj funkcję określenia członu pierwszego. Przedstawia to reguła nr 135 zasad pisowni polskiej opublikowana w „Wielkim słowniku ortograficznym PWN” pod red. E. Polańskiego (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/135-25-Pisownia-zestawien-typu-artysta-malarz-lekarz-chirurg-zamachowiec-samobojca-pies-przewodnik-ryba-pila-samochod-pulapk;629463.html). Wracając do przykładu, możemy mówić o szlachcicu dworzaninie lub szlachcicu ziemianinie, wskazując na wspólnotę, z jakiej szlachcic się wywodzi.
W myśl tej zasady piszemy zestawienia artysta malarz, lekarz chirurg, człowiek encyklopedia, kobieta inżynier, pies przewodnik, samochód pułapka i inne. Artysta malarz to artysta specjalizujące się głównie w malarstwie, lekarz chirurg to lekarz zajmujący się chirurgią – drugie człony określają tutaj pierwsze.
Odmienną zasadę stosujemy natomiast przy zestawieniach rzeczownikowych o członach, które oznaczają równoważne cechy osoby lub przedmiotu – te piszemy z łącznikiem. Mowa tutaj o zestawieniach typu laska-parasol, kupno-sprzedaż, fryzjerka-kosmetyczka; laska-parasol to taki przyrząd, który pełni funkcję zarówno parasola, jak i laski (zob. reguła nr 187: http://sjp.pwn.pl/zasady/187-51-Pisownia-z-lacznikiem-dwuczlonowych-rzeczownikow-typu-laska-parasol-lawa-stol-pralka-suszarka-kupno-sprzedaz-cud-dziewczyna;629542).
Małgorzata Grzonka

Nazwy własne (pisownia i odmiana)2016-02-23
Piszę w imieniu Polskiej Agencji Prasowej z prośbą o rozstrzygnięcie, w jaki sposób odmieniać nazwę węgierskiej miejscowości Paks (wymowa: paksz). Z Katedry Hungarystyki UW dostaliśmy odpowiedź, że w miejscowości Paks lub w Paksu. W Internecie natomiast można znaleźć opinię prof. Mariana Bugajskiego z Uniwersytetu Zielonogórskiego, że w Paksie. Kto ma rację?
Odmiana zależy od tego, czy mamy oprzeć odmianę na wymowie, czy pisowni. Jeśli na wymowie, to w Pakszu, jeśli na pisowni – w Paksie. Należy wziąć pod uwagę fakt, że ta nazwa chyba nigdy nie była polszczona. Z tego powodu za lepszą uważam formę w Paksu (z wymową [w pakszu]).
Jan Grzenia

Odmiana2016-02-22
Czy prawidłowy jest zwrot półtora ciasta?
Jeśli tylko mamy na myśli ciasto nie jako substancję, lecz jako określonej wielkości czy kształtu „kawałek” (np. kształt z foremki), to uznajemy, że ciasto jest całością. Gdy zatem mamy jeden taki kawałek i połowę drugiego, takiego samego, to oczywiście mamy półtora ciasta. Podobnie mówimy o chlebie: możemy np. kupić półtora chleba, lecz tu jest łatwiej, bo chleb piecze się i sprzedaje w bochenkach, a ciasto nie zawsze jest przez nas postrzegane jako taka właśnie ograniczona całość.
Warto przypomnieć, że liczebnik określający wartość 1,5 ma w języku polskim dwie formy rodzajowe: półtora w połączeniu z rzeczownikami męskimi i nijakimi (np. półtora miesiąca, roku, kilometra, chleba, litra, okna, ciasta) oraz półtorej w połączeniu z rzeczownikami żeńskimi (np. półtorej godziny, doby, filiżanki, łyżki, szklanki, tony).

Nazwy własne (pisownia i odmiana)2016-02-22
Jak należy wymawiać nazwisko (pochodzące z niemieckiego) Busse? Podobnie jak Barosso, czyli [barozo] (analogicznie: buze), czy też jako [busse]?
Jak odmieniamy nazwisko Busse? W liczbie pojedynczej jako nieodmienne? Podobnie w liczbie mnogiej, ale z dopuszczeniem formy: Bussowie zaprosili nas na obiad. Idziemy do Bussów?
Podwójne s w języku niemieckim wymawia się jak polskie pojedyncze s, czyli nazwisko Busse należy wymawiać [buse].
Aleksandra Cichoń

Skoro zatem nazwisko wymawia się [buse], odmieniać je powinniśmy jak inne zakończone na -e, czyli np. Goethe, Kolbe, Rilke, Linde, Dante, Bramante, Wende, Paszke, Janke itp., czyli jak przymiotniki w rodzaju nijakim, np. Goethe, Goethego, Goethemu, Goethem (zob. hasło w „Wielkim słowniku ortograficznym” pod red. E. Polańskiego: http://sjp.pwn.pl/so/Goethe;4437875.html); Dante, Dantego, Dantemu, Dantem (zob. http://sjp.pwn.pl/so/Dante;4423943.html ), a zatem także Busse, Bussego, Bussemu, Bussem, a w liczbie mnogiej Bussowie, Bussów, Bussom, Bussami, Bussach. Reguła 253 zasad pisowni polskiej opisuje właśnie takie przypadki: http://sjp.pwn.pl/zasady/253-Nazwiska-zakonczone-na-e-i;629629.html.
Warto zawrócić uwagę na to, że nazwiska obce tego typu – zwłaszcza mniej znane – bywają niechętnie odmieniane nawet w liczbie pojedynczej (przykładami mogą być nazwiska Kolbe, Moltke), dlatego z uwagi na ten zwyczaj językowy dopuszcza się użycie formy nieodmienionej wraz z odmienionym imieniem. W artykule Nazwiska w „Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN” pod red. A. Markowskiego jest również fragment odnoszący się do nazwisk o odmianie przymiotnikowej: „Współcześnie coraz powszechniejszy jest zwyczaj pozostawiania w liczbie mnogiej obcych nazwisk opisywanego typu bez odmiany. Dotyczy to sytuacji, gdy stojący przy nazwisku rzeczownik pospolity jednoznacznie wskazuje na to, że nazwisko odnosi się do większej liczby osób. Z uwagi na praktykę językową w tym zakresie należy ten zwyczaj usankcjonować […]”. Dlatego też wersja bez odmiany w liczbie mnogiej nie jest potępiana.

Znaczenie2016-02-22
Proszę o podanie definicji słowa frenety.
Nie ma w polszczyźnie takiego słowa, jest za to przymiotnik frenetyczny o znaczeniu «entuzjastyczny, pełen zapału, gwałtowny, burzliwy, owacyjny» (jest to znane od XIX wieku zapożyczenie pochodzące od francuskiego frénétique). Frenetyczne mogą być brawa, okrzyki, a także uśmiech. Od tego przymiotnika powstał przysłówek frenetycznie «entuzjastycznie, z zapałem, gwałtownie»: frenetycznie można np. oklaskiwać aktora. „Uniwersalny słownik języka polskiego” pod red. S. Dubisza odnotowuje także pokrewny rzeczownik frenezja (od fr. frénésie) jako przestarzałe określenie entuzjazmu, zapału, szału. W nauce o literaturze używane jest sformułowanie frenezja romantyczna – «skłonność do przesycania obrazu literackiego motywami okropności, zbrodni i szaleństwa, charakterystyczna dla literatury wczesnego romantyzmu». Warto również odczytać zawartość artykułu hasłowego w „Słownik języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego: http://doroszewski.pwn.pl/haslo/frenetyczny.

Grzeczność językowa2016-02-22
Mam pytanie dotyczące pewnej drażniącej (przynajmniej mnie) i, jak mi się zdaje, niepoprawnej maniery stosowanej przez niektórych dziennikarzy. Przykładowo pani Justyna Pochanke zawsze na koniec rozmowy „pięknie dziękuje” swojemu gościowi. Wydaje mi się, że powinna raczej „bardzo dziękować”, bo to, czy podziękowania są piękne, powinni oceniać raczej goście, ewentualnie widzowie. A może moje wątpliwości są bezpodstawne i taka forma jest jednak poprawna?
Krótko mówiąc: formuła pięknie dziękuję jest poprawna.
Określenie podziękowania w formie pięknie dziękuję jako „drażniącego” jest sprawą indywidualną i znakomicie pokazuje to, co w językoznawstwie pragmatycznym nazywa się efektem perlokucyjnym, czyli w tym wypadku jest to reakcja odbiorcy na akt mowy. Reakcje takie mogą być różnorodne, subiektywne i może ich być wiele, są też w pewnym stopniu niezależne od intencji mówiącego.
Polacy lubią podziękowania i dziękują bardzo często. Stopniują też nasilenie pozytywnych emocji tkwiących w dziękowaniu przy pomocy różnych intensyfikatorów. Można powiedzieć dziękuję, ale też można do tego aktu dodać określenia, np.: bardzo, uprzejmie, bardzo uprzejmie, serdecznie, najserdeczniej, jak najserdeczniej, gorąco, pięknie, ślicznie itp. Podobnie jest w przypadku dzięki: dzięki, wielkie dzięki, serdeczne dzięki, piękne dzięki, stokrotne dzięki
Funkcją tych wyrazów jest to, że wzmacniają one moc podziękowania.
Formuła pięknie dziękuję harmonizuje z zachowaniem niewerbalnym towarzyszącym zwykle podziękowaniu, czyli z uśmiechem. Działa tu zasada synergii wzmacniającej moc przekazu dzięki współdziałaniu dwóch kodów: językowego i niejęzykowego.
Zachęcam do lektury „Słownika językowego savoir-vivre’u” Małgorzaty Marcjanik (Warszawa 2014), zwłaszcza rozdziału poświęconego podziękowaniom, który pokazuje wielość form i formuł używanych dla wyrażenia rozmówcy wdzięczności za dobro (także symboliczne) wyświadczone przez niego.
Skorzystanie z korpusu języka polskiego (np. http://sjp.pwn.pl/korpus/szukaj/pi%C4%99knie-dzi%C4%99kuj%C4%99.html) przekonuje, że zwrot pięknie dziękuję jest w użyciu, a nie jest indywidualną realizacją podziękowania.


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166