Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2005-11-28
Bardzo proszę o podanie etymologii słowa biografia, dziękuję.
Biografia to wyraz złożony z dwóch elementów o greckim pochodzeniu. Składnik początkowy bio- pochodzi od greckiego rzeczownika bíos o znaczeniu ‘życie’, druga część tego wyrazu pochodzi od greckiego czasownika gráphein oznaczającego ‘skrobać; rytować; rysować; pisać’, który w zmienionej formie (-graf-, -grafia, grafo-) występuje w złożeniach w znaczeniu ‘dotyczący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedstawiania, nauki opisowej itd.’, np. choreograf, geografia, grafolog (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-23
Proszę o wyjaśnienie etymologii słowa biedny.
Przymiotnik biedny – zaświadczony w języku polskim od XVII wieku – wywodzi się od rzeczownika bieda, którego prasłowiański źródłosłów najprawdopodobniej miał następującą postać: *běda. Natomiast wyrazem motywującym dla tegoż rzeczownika był czasownik *běditi, oznaczający ‘zmuszać, skłaniać, zwyciężać’. Wiesław Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje na takie zmiany znaczeniowe wyrazu bieda: ‘przymus, konieczność’ → ‘stan godny pożałowania, nieszczęście, niedola, cierpienie’ → ‘ubóstwo, nędza’. Warto również zaznaczyć, iż leksem bieda w znaczeniu ‘niedostatek, ubóstwo’ charakterystyczny jest dopiero dla polszczyzny siedemnastowiecznej. Wcześniej, jako wykrzyknik wyrażający grożące komuś niebezpieczeństwo, funkcjonuje w ciągu XV wieku równolegle do formy biada.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-11-23
Jaka jest etymologia słów włosy, włos?
Wyraz włos, charakteryzujący się ogólnosłowiańskim zasięgiem, w polszczyźnie poświadczony jest od XIV stulecia. Wywodzi się od prasłowiańskiej formy *volsъ, bliskiej awestyjskiemu rdzeniowi varesa- oznaczającemu ‘włos człowieka i zwierzęcia (zwłaszcza na głowie)’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-11-23
Szanowni Państwo! Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa skrzypce? Pozdrawiam serdecznie - Katarzyna z Krakowa
Nazwa strunowego instrumentu muzycznego skrzypce pochodzi od formy skrzypieć. Początkowo czasownik ów dał podstawę dla funkcjonujących w XV wieku określeń: skrzypica, skrzypice. Omawiane verbum ma zasięg ogólnosłowiański, por. np. w języku czeskim – skřípět; w rosyjskim – skripét’ ; w prasłowiańskim - *skripěti / škripati.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-11-15
Skad pochodzi francuskie słowo santé oraz angielskie health?
Rzeczownik francuski santé ‘zdrowie’ ma rodowód łaciński, wywodzi się od rzeczownika sanitatem, czyli formy accusatiwu od sanitas, sanitatis, a to z kolei od przymiotnika sanus w znaczeniu ‘zdrowy na ciele i umyśle’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Angielskie health pochodzi od staroangielskiego hāl o znaczeniu ‘zdrowy, cały’, a ta z kolei od germańskiej formy *hailithō, która ma swe korzenie w praindoeuropejskim rdzeniu *kailo- o podobnym znaczeniu (The American Heritage Dictionary of the English Language).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-12
Jaka jest etymologia słowa macierzyństwo?
Macierzyństwo w znaczeniu ‘bycie matką’ (podobne do fr. maternité, niem. mutterschaft) utworzono w XVI wieku przez dodanie przyrostka -stwo do przymiotnika macierzyński (znanego od początków XVI wieku), który z kolei pochodzi od używanej w XIV-XV wieku formy przymiotnika dzierżawczego macierzyn(y) ‘związany z matką, należący do matki’, którą zastąpił. Przymiotnik macierzyn(y) wywodzi się od staropolskiego rzeczownika macierz ‘matka’, mającego w mianowniku lp. formę mać (używanej jeszcze w gwarach, w języku ogólnym natomiast tylko jako składnik przekleństw), pochodzącego od prasłowiańskich form *mati, matere (zob. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-09
Jaka jest etymologia słowa apostille?
Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-11-04
Chciałabym się dowiedzieć czegoś o nauce, jaką jest etymologia. Na czym ona polega?
Etymologia to dział nauki zajmujący się pochodzeniem wyrazów. Termin ten został zapożyczony z języka greckiego etymología, a jego poszczególne człony znaczą: etymo- od gr. étymos – ‘prawdziwy’ oraz -logia od gr. lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Podstawowym zadaniem etymologii jest objaśnianie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Badania tego typu zmierzają do rozpoznania i opisania procesów językowych, które zachodziły przed setkami, a nawet tysiącami lat! To powoduje, że ustalenia na temat pochodzenia danego wyrazu często są niejednoznaczne, a czasem wręcz niemożliwe okazuje się objaśnienie genezy poszczególnych słów.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-31
Skąd pochodzi nazwa miasta Dąbrowa Górnicza?
Dąbrowa Górnicza pochodzi od rzeczownika dąbrowa ‘las liściasty z „”przewaga dębów’; drugi człon tej nazwy pochodzi od przymiotnika górniczy (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy regionu Podkarpacie?
Podkarpacie etymologicznie wiąże się ze słowami pod i Karpaty. Prefiks pod- tworzący rzeczowniki odrzeczownikowe został przejęty do polszczyzny ze wzorów obcych (por. niem. unter-, fr. sous-). Natomiast pochodzenie nazwy Karpaty jest o wiele trudniejsze do wyjaśnienia. Przypuścić można, że słowo to zostało uformowane od nazwy ludu Karpów, którzy w II i III wieku n.e. zamieszkiwali południowe stoki Karpat. Niektórzy badacze uważają owych Karpów za Słowian i wywodzą ich nazwę od wyrazów: garb, hrb. Jeśli byłby tu rodowód słowiański, można by się dopatrywać związków między słowem Karpaty a rzeczownikiem karpa oznaczającym ‘coś wypukłego, wystającego’ (*kŗpa od czasownika *kŗpěti ‘być wypukłym; wystawać’), który charakteryzował się rzadkim występowaniem i regionalnym zasięgiem w Polsce wieku XVI, XVII i XVIII. Śladem tego słowa jest gwaryzm mazowiecki karpaty o znaczeniu ‘nierówny, pełen karp’ i karpić się – ‘o ziemi: zbijać się w grudy’. Jednak słowiański charakter ludu Karpów nie jest taki oczywisty. Inni badacze widzą w nich bowiem ród celtycki, a w języku celtyckim były obecne: carp, crap, grob oznaczające ‘skałę’ oraz aith, aigh – tj. ‘wysoki’. Przy takim ujęciu słowo Karpath oznaczałoby ‘wysoką skałę, wysokie pasmo górskie’ (por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 3). Zdaniem Stanisława Rosponda, Karpaty oraz Karkonosze mogą mieć bardzo starą metrykę językową – sięgającą aż 10 tysięcy lat wstecz – i związaną z przedindoeuropejskim wyrazem cara – ‘kamień’. W tym spostrzeżeniu możemy zatem upatrywać przyczyn naszej bezsilności etymologicznej. Przypomnijmy wszak, że w nazwach geograficznych – rzecznych oraz górskich – obecne są ślady prastarych, często przedsłowiańskich struktur nazewniczych i dlatego też nie zawsze można je zinterpretować (S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1971).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy Tarnobrzeg?
Nazwa miejscowa Tarnobrzeg pochodzi od nazwiska Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który w 1593 roku założył miasto na terenie wsi Miechocin. Nazwa nie przyjęła się zbyt szybko, skoro zapisy z 1662 roku nie wymieniają miejscowości Tarnobrzeg, traktując ją jako małą wioskę należącą do Dzikowa. Pierwszy człon omawianej nazwy miejscowej Tarno- (od Tarnowskiego) połączony został z elementem -brzeg, wskazującym na nadwiślańskie położenie miasta. Kazimierz Rymut w Nazwach miast Polski (Wrocław 1987) zdecydowanie wskazuje na związek Tarnobrzega z geograficznym usytuowaniem miasta i z nazwiskiem jego założyciela. Natomiast Stanisław Rospond wysuwa także hipotezę, iż Tarnobrzeg mógł oznaczać brzeg Wisły porosły tarniną (por. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Wrocław 1984).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jakie jest pochodzenie słowa zapach? Pozdrawiam, Marek S.
Leksem zapach związany jest etymologicznie ze staropolskim czasownikiem zapachać (XV wiek) oznaczającym ‘wydzielać przyjemną woń’. Prasłowiańską bazą był zatem *paxati. Ciekawe, iż wyraz pachać w semantycznym bogactwie swych form ma też znaczenie – jakie odnotował M. Rej w Zwierzyńcu – ‘machać (kadzielnicą)’ od paxati – ‘machać skrzydłami’ (od serbskiego paxa – ‘skrzydło’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia nazwy rzeki Warta?
Warta pochodzi od prasłowiańskiej formy *vŗ’t-. Obecna dziś cząstka -ar- to rezultat przekształceń sonantu ŗ’, który w pozycji przed t, d, s, z, n, r, ł przechodził w ar. Nazwa rzeki wiąże się ze staropolskimi leksemami: wart ‘prąd’; wartki; wartkość; wartować ‘przerzucać’; wartać (np. wrzecionem).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G
Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-10-28
Jaka jest etymologia słowa zdrowie?
Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno.
Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-09-22
Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości?
Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-08-04
Gdzie mogę znaleźć etymologię swojego nazwiska?
Oto lista kilku przydatnych słowników onomastycznych (polecam zwłaszcza ten pierwszy):
Rymut K., Nazwiska Polaków. Słownik etymologiczno-historyczny; Rospond S., Słownik geograficzny Śląska i nazwisk śląskich; S. Rospond, Słownik nazwisk śląskich; Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych, red. A. Cieślikowa i M. Malec. Spis słowników onomastycznych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Życzę miłej lektury.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-06-08
Jakie jest pochodzenie słowa pizza?
Nazwa tej popularnej i lubianej potrawy upowszechniła się oczywiście dzięki językowi włoskiemu, pochodzi od rzeczownika pizza o znaczeniu ‘placek, ciasto’. Nazwa ta może mieć germański rodowód, według Merriam-Webster’s Dictionary jest pokrewna do staro-wysoko-niemieckiegich form bizzo, pizzo 'kęs, kawałek’ oraz bizan ‘gryźć’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-06-07
Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa kontrakt.
Rzeczownik kontrakt w znaczeniu ‘układ, umowa’ pojawia się w polszczyźnie od drugiej połowy XVI wieku jako zapożyczenie z łaciny contractus. W swym ogólnym sensie wyraz ten wiąże się ze ‘ściągnięciem w jedno’ od con-trahere. W nowszym użyciu omawiane słowo możemy uznać za przejęcie niemieckiego kontakt; por. ang. contract, franc. contrat; wł. contratto; hiszp. contrato.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Jaka jest etymologia słowa czesne?
Leksem czesne ma ciekawą historię: jako ‘opłata za naukę, honorarium’, czyli we współczesnym sensie, pojawia się dopiero w XIX stuleciu. Jednak jest to wznowienie staropolskiego słowa czes(t)ne, występującego od XV do XVII wieku. W owym czasie było ono nazwą opłaty sądowej czy daru dla sędziego od strony wygrywającej w sprawie cywilnej. Rzeczownik ten utworzony został od przymiotnika czes(t)ny, czyli ‘uczciwy, zacny; honorowy, zaszczytny’, który z kolei – jako słowo ogólnosłowiańskie *čьstьnъ – wywodzi się od rzeczownika *čьstь, czyli cześć. W języku polskim wyraz czesny był stopniowo wypierany przez leksem cny, który jest bohemizmem.
Joanna Przyklenk

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166