Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2005-02-24
Jaka jest etymologia słowa stres?
Rzeczownik stres oznaczający m.in. ‘stan wzmożonego napięcia nerwowego, będący reakcją na działanie negatywnych bodźców fizycznych lub psychicznych’ został przez polszczyznę zapożyczony od angielskiego słowa stress ‘nacisk, presja, napór, wysiłek’ (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). W angielszczyźnie wyraz stress jest znany od XIV wieku w formach stres, stresse i jest częściowo skróceniem od dawniejszego distress ‘rozpacz, cierpienie, ciasne położenie, nieszczęście’, a częściowo pożyczką ze starofrancuskiego estrece ‘zwężenie, ograniczenie, ucisk’. Wymienione formy swój początek mają w łacinie – pochodzą od łacińskiego imiesłowu strictus, od czasownika stringere ‘ściskać’ oraz imiesłowu districtus od czasownika distringere ‘utrudniać’. Formy łacińskie mają rodowód proindoeuropejski – wywodzą się od rdzenia *streig- ‘naciskać’ (por. Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language, Chambers Dictionary of Etymology, W. Kopliński Słownik wyrazów obcych).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-22
Jaka może być etymologia słowa fijołek? Czy kwiat to fiołek, czy fijołek? Czy może obie możliwości są prawidłowe? Dziękuję i pozdrawiam.
Wszystkie współczesne słowniki z Wielkim słownikiem ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego na czele podają jedynie obowiązującą formę zapisu fiołek, w dobie staropolskiej jednak była używana forma fijołek. W XV wieku częste były nazwy osobowe Fijoł i Fijołek, a nazwiska o nietypowej w stosunku do współczesnej normy pisowni są właśnie pozostałością po dawniejszej formie. Sama nazwa kwiatu pochodzi od łacińskiej nazwy botanicznej viola, która do polszczyzny dotarła prawdopodobnie za pośrednictwem średnio-górno-niemieckiego vîal (w którym łacińskie v było wymawiane jak f) oraz staroczeskiego fijala, fijola (czeskie fiala, fialka), zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-20
Skąd wywodzi się słowo syn?
Rzeczownik syn jest wyrazem ogólnosłowiańskim – w podobnej formie występuje w wielu językach z rodziny słowiańskiej, por. polskie, rosyjskie, ukraińskie, czeskie i słowackie syn, słoweńskie sín, serbskie i chorwackie sîn. Nazwa potomka płci męskiej wywodzi się z formy prasłowiańskiej synъ, a ta z kolei z praindoeuropejskiej sūnŭs ‘rodzony’, która jest pochodna od czasownika o znaczeniu ‘rodzić’. Pokrewne formy spotkać można w wielu (nie tylko słowiańskich i nie tylko żywych) językach, np. staroindyjskie sunu-, litewskie sūnùs, gockie sunus, staropruskie souns, staro-wysoko-niemieckie sun, angielskie son (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-12
Czy nazwa cięcie cesarskie pochodzi od rzeczownika cesarz lub cezar?
Jest to kwestia dyskusyjna, ale słowniki skłonne są podawać takie właśnie objaśnienie. Znajdziemy je np. w The American Heritage Dictionary of the English Language, Merriam-Webster’s Dictionary oraz w Chambers Dictionary of Etymology, które stwierdzają, że nazwa tej operacji [angielskie c(a)esarean section lub c(a)esarotomy] ma swój początek w przekonaniu, że Juliusz Cezar lub jego przodek przyszli na świat w ten sposób. Słownik wyrazów obcych Władysława Kopalińskiego podaje, że według łacińskiej etymologii ludowej imię Cezar (łac. Caesar) miało pochodzić od caesus (matris utero) ‘wycięty (z łona matki)’. Lekarze i historycy medycyny twierdzą, że tzw. cesarskie cięcie (łac. sectio caesarea) wykonywane było jeszcze w czasach przedhistorycznych, a nazwa powstała w starożytności, przed „cesarskimi” narodzinami Scypiona Afrykańskiego Starszego, który żył w latach 236-184 p.n.e. Profesor Władysław Szumowski w Historii medycyny (red. T. Bilikiewicz, Warszawa 1961) pisze, że od czasów Numy Pompiliusza, drugiego króla rzymskiego, następcy Romulusa (żyjącego prawdopodobnie na przełomie VIII i VII wieku p.n.e.), starożytni Rzymianie mieli lex regia (później lex caesarea), czyli prawo królewskie zakazujące pogrzebania ciężarnej kobiety przed wydobyciem z jej łona płodu oraz nakazujące wykonanie na zmarłej matce cięcia cesarskiego w celu ratowania płodu. Dzieciom, które się w wyniku tej operacji urodziły, nadawano przydomek (przezwisko) caeso lub caesar (którego staropolskim odpowiednikiem był rzeczownik wyprutek, odnotowany w dawnej jeszcze ortografii jako wyproték oraz wypróték w XVII-wiecznym słowniku G. Knapskiego Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae, t. 2, Latinopolonicus, Kraków 1644, s. 101), sectio caesarea bowiem pochodzi od czasownika caedere ‘(wy)ciąć; bić; porąbać’. Podobno pierwszy opis wydobycia żywego płodu poprzez otwarcie jamy brzusznej i nacięcie macicy pochodzi z Leontium na Sycylii z roku 508 p.n.e., w taki też sposób przyszedł na świat Aleksander Wielki. Pewne jest, że ojciec Gajusza Juliusza Cezara również nazywał się Gajusz Juliusz Cezar, a ich przodkowie ze starożytnego rodu Juliuszów (począwszy od pretora Sextusa Juliusza Cezara żyjącego w II wieku p.n.e.) także byli tak nazywani. Przydomek rodowy Caesar rozsławił Boski Juliusz i to dzięki niemu powstały wyrazy pospolite oznaczające tytuł monarszy – cezar i słowiańskie cesarz (wraz z różnymi słowiańskimi odpowiednikami - zob. Władysława Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych; A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). W źródłach leksykograficznych i historycznych można znaleźć także inne objaśnienia przydomka Caesar: niektórzy wywodzą go od rzeczownika caesaries oznaczającego ‘długie włosy, czuprynę’. Wspomina się także o innym rodowodzie tego słowa: miałoby się wywodzić od fenickiego słowa o znaczeniu ‘słoń’, co ma się wiązać z upamiętnionym w ten sposób czynem jednego z przodków Juliusza Cezara, który w pierwszej Wojnie Punickiej pokonał słonia. [Katarzyna Wyrwas]
Etymologia2005-02-12
Skąd się wzięło słowo herbicydy?
Nazwa herbicydy, czyli ‘substancje chemiczne używane do niszczenia chwastów; środki chwastobójcze’ została zapożyczona z języka angielskiego, w którym – jak odnotowuje Chambers Dictionary of Etymology – od 1899 roku znany jest rzeczownik herbicides, wyraz złożony z elementów mających łaciński rodowód. Cząstka herbi- pochodzi od łac. herba ‘trawa’, a końcowe -cyd to ostatni człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z zabijaniem, uśmiercaniem, niszczeniem, obecny także w nazwach innych środków chemicznych, jak np. pestycydy, bakteriocydy, larwicydy, pochodzący od łac. occido ‘zabijam’ (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). The American Heritage Dictionary of the English Language podaje, że analogiczną cząstkę -cide angielszczyzna zapożyczyła z łaciny dzięki pośrednictwu języka starofrancuskiego: od łacińskiego -cīda ‘zabójca’ i -cīdium ‘zabijanie’, wywodzących się od czasownika caedere ‘uderzać, zabijać’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-08
Skąd pochodzi nazwa poinsencja?
Nazwa poinsencja albo poinsettia, kwiatu znanego jako tzw. gwiazda betlejemska, pochodzi od nazwiska Poinsett, amerykańskiego męża stanu, który przywiózł ten kwiat do USA. Kwiat ten znany jest również pod nazwą wilczomlecz piękny albo nadobny, Euphorbia pulcherrima, a w Meksyku jako Flor de la Noche Buene, czyli Kwiat Świętej Nocy. Nazwę zapisuje się ponadto jako poisencja i poinsecja (por. Władysław Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-08
Skąd wzięła się nazwa hokej?
Rzeczownik hokej – odnotowany dopiero w Słowniku języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego w przykładach z 1954 roku – pochodzi od angielskiego słowa hockey o niejasnej etymologii. Hockey prawdopodobnie ma swe źródło w starofrancuskim rzeczowniku hoquet oznaczającym zagięty kij pasterski, laskę pasterską. Rzeczownik hoquet to zdrobnienie od hoc ‘hak’, który ma rodowód germański: pochodzi od hōk ‘brzeg, zakręt, krawędź’. Nazwa gry ice hockey (hokej na lodzie) jest w angielszczyźnie znana od 2. polowy XIX wieku (Merriam-Webster’s Dictionary, Chambers Dictionary of Etymology).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-02
Jakie jest pochodzenie słowa komórka?
Słowo komórka ma obecnie w języku polskim kilka znaczeń. Istnieje w polszczyźnie od średniowiecza, kiedy zostało utworzone jako zdrobnienie od wyrazu komora ‘izba, pomieszczenie mieszkalne, także spichlerz’ (jak podaje A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego, komora to wczesne, jeszcze cerkiewne zapożyczenie z łacińskiego camara, a to z greckiego kamara ‘sklepienie’, por. niemieckie Kammer). W swoim pierwotnym znaczeniu komórka oznaczała więc ‘małe, zamknięte pomieszczenie’. To znaczenie zachowało się do dzisiaj, np. komórka na węgiel, komórka na narzędzia itp. W XVIII wieku wraz z rozwojem nauk przyrodniczych zaczęto używać tego wyrazu w nowym znaczeniu – ‘podstawowa jednostka strukturalna organizmów roślinnych i zwierzęcych, mikroskopijnej wielkości, spełniająca podstawowe funkcje organizmów żywych’ (przeniesiona została tutaj część pierwotnego znaczenia, że jest to coś małego i zamkniętego). To biologiczne znaczenie także stosowane jest do dzisiaj, np. komórki nerwowe, komórki rakowe, komórki tłuszczowe. W XX wieku wyraz komórka zyskał nowe znaczenia: 1) ‘najmniejsza jednostka organizacyjna w przedsiębiorstwach, firmach, organizacjach’, np. komórka informatyczna, komórka zakładowa, komórka partyjna; 2) ‘część jakiegoś urządzenia, stanowiąca najmniejszy, czasem podstawowy element - aparat, przyrząd’, np. komórka fotoelektryczna, fotokomórka. To ostatnie znaczenie zostało przyswojone przy tworzeniu dwuwyrazowej nazwy telefon komórkowy. Dość szybko w potocznym użyciu zaczęto stosować formę krótszą, jednowyrazową (komórka), co wynika z typowej dla mowy potocznej tendencji do upraszczania, skracania nazw dwuwyrazowych (uniwerbizacji) , np. zamiast szkoła podstawowa – podstawówka, łódź motorowa – motorówka, opony zimowe – zimówki, samochód terenowy – terenówka itp. (A. Markowski (Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne. Warszawa 2005, s. 166) zwraca uwagę, że zjawisko uniwerbizacji przyczynia się do powstawania neosemantyznów, takich jak np. komórka ← telefon komórkowy, chodnik ← muzyka chodnikowa, kabel ← telewizja kablowa i inne).
Mirosława Siuciak

Współcześnie mianem komórki określa się potocznie telefon komórkowy, czyli bezprzewodowy, przenośny aparat telefoniczny działający przy użyciu fal radiowych. Słowo komórka w telefonii zyskało nowe znaczenie i nazywa obszar zasięgu, działania pojedynczej stacji przekaźnikowej, z której w trakcie przemieszczania się osoby używającej telefonu obsługa aparatu jest przekazywana do następnej komórki. W telefonii komórkowej cały teren, po którym poruszają się użytkownicy, podzielony jest na małe sekcje, pokryty jest siecią pól z nadajnikami o niewielkim zasięgu. Pola te przedstawione graficznie są podobne do komórek w plastrze miodu lub do komórek tkanki żywego organizmu, stąd angielska nazwa cellular phone, pochodząca od rzeczownika cell ‘komórka’. W USA i Kanadzie obecnie znacznie częstsza jest wersja skrócona cell phone lub cell, tymczasem w Wielkiej Brytanii i Australii używane jest określenie mobile phone ‘telefon przenośny’, potocznie zastępowane przez jedno słowo – mobile (zob. http://en.wikipedia.org/wiki/Mobile_phone), które to określenie z kolei zapożyczyli Czesi). Z tłumaczenia angielskiego cellular phone powstała polska nazwa telefon komórkowy, z niej zaś potoczna komórka. Serdecznie dziękujemy Panu Markowi Franusowi, który zwrócił nam uwagę na pewne nieścisłości natury technicznej obecne w pierwszej wersji tej odpowiedzi.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-01
Jakie jest pochodzenie słowa farys użytego prze Mickiewicza?
Farys to słowo pochodzenia arabskiego (arab. făris), które dawniej niosło następujące znaczenie – ‘u Arabów i Beduinów: rycerz konny, wojownik, jeździec’. Współcześnie jest używane w przenośnym sensie – ‘zapaleniec, śmiałek, nieliczący się z przeciwnościami, niebezpieczeństwami, idący na wszystko’.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-02-01
Skąd wzięła się nazwa kotlet pożarski? Pozdrawiam serdecznie!
Nazwa tego dania pochodzi od nazwiska jego twórcy – lekarza, doktora Pomiana-Pożarskiego, który brał udział w Powstaniu Styczniowym w 1863 roku, po czym został zesłany na Sybir, uciekł przez Władywostok do Europy i założył pierwszą polską restaurację w Paryżu, w której serwowano m.in. potrawy przyrządzane według uzasadnionych medycznie przepisów kulinarnych. Informacje te znalazłam w „Przeglądzie Urologicznym” nr 5/2001 publikowanym na stronie Polskiego Towarzystwa Urologicznego (www.pturol.org.pl).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-01-27
Jaka jest etymologia słowa miłość?
Rzeczownik miłość poświadczony w tekstach z XIV i XV wieku miał znaczenie ‘litość, miłosierdzie’, które równolegle występowało do sensu ‘łaskawość, łaska, przychylność’ (XIV-XVI wiek). Stąd też wzięły się w polszczyźnie zwroty grzecznościowe, które z czasem przekształciły się (na wskutek procesów fonetycznych) w formy krótsze, np. Miłość → Mość; Wasza Miłość → Waszmość i Waszeć → Waść → Aść; Waszmość Dobrodziej → Asindziej; Waszmość Dobrodziejka → Asińdźka, Aśćka; Waszmość Pan → Waspan → Aspan → Acan. Zmiany te następowały głównie w XVI wieku, a w okresie późniejszym funkcjonowały już w postaciach zleksykalizowanych, tzn. bez odniesienia do wyrazu miłość (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Już w pierwszej połowie XV wieku pojawiło się i trzecie znaczenie – o szerokim sensie łacińskim – amor, czyli dzisiejszej ‘miłości’. Prasłowiańskie określenie tego uczucia w językach zachodniosłowiańskich (a do nich należy m. in. język polski) nie zachowało się, dlatego nie ma dziś u nas formy kontynuującej dawne *ljuby, *ljubъve. Wyraz miłość pochodzi od prasłowiańskiego słowa *mil-ostь, którego sens ogólnosłowiański to ‘litość’. Ta dawna forma z kolei pochodzi od imiesłowu miły czasownika mijać. Pierwotnie zadiektywizowany miły oznaczał ‘godnego litości’, a czasownik mijać w swej danej postaci *mei- niósł sens ‘mijać kogoś; przechodzić, nie atakując’. Zatem dawny miły, czyli *mei-l-o-s to taki, którego ‘można minąć (spokojnie); przejść obok, nie dobywając broni’ (zob. też artykuł F. Sławskiego Miły, miłość. „Język Polski” LXXX (2000), z. 1-2, s. 1-9).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-01-27
Jaka jest etymologia słowa kmieć?
Kmieć to ‘pełnorolny wieśniak poddany’, słowo występujące w tym znaczeniu od XIV do XVIII wieku w opozycji semantycznej do rzeczownika chłop, którego używano jako pogardliwe określenie niewolnego parobka, sługi. W najdawniejszej polszczyźnie poświadczona jest obecność innego sensu wyrazu kmieć – ‘wysoki urzędnik książęcy’. Omawiany leksem wywodzi się z prasłowiańskiej formy *kъmetь o znaczeniu ‘naczelnik rodu’. To wartościujące człowieka (pozytywnie) określenie poświadczone jest przez staroruski sens słowa – ‘członek rady książęcej, bojarzyn, wojujący konno’ (XI wiek) – oraz przez staroczeskie znaczenie – ‘naczelnik rodu, rządca grodu, sędzia ziemski’, potem ‘starzec’ i ‘ławnik’. Prasłowiańska forma wyrazu kmieć jest najprawdopodobniej prastarym zapożyczeniem z jakiegoś orientalnego źródła (A. Bańkowski wskazuje na proweniencję irańską: por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego), zapożyczeniem o niejasnej budowie morfologicznej. Natomiast F. Sławski za ostateczne źródło uważa łaciński wyraz comes, w dopełniaczu comitis, pierwotnie oznaczający ‘towarzysza zwłaszcza panującego albo wodza; osobę należącą do orszaku panującego’, a wtórnie nazywający ‘różnych niższych i wyższych urzędników’ (to forma pochodząca od *cumire ‘razem iść’).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-01-13
Chciałabym zapytać o pochodzenia słowa korupcja.
Rzeczownik korupcja został przez nas zapożyczony (podobnie jak w innych językach europejskich – zob. np. Merriam-Webster’s Dictionary, The American Heritage Dictionary of the English Language) z łacińskiego corruptio – rzeczownika utworzonego od imiesłowu corruptus, który z kolei pochodzi od czasownika corrumpere o znaczeniu ‘psuć, kazić’ (a także przenośnie ‘deprawować’). Wyraz korupcja znany był w języku polskim od 2. połowy XVI wieku w przejętym z łaciny pierwotnym znaczeniu ‘zepsucie, demoralizacja’, a w XIX i na początku XX wieku także ‘psucie się, gnicie, rozkład’ (mówiono tak np. o nieprzyjemnym oddechu albo o rozkładzie zwłok). Jak pokazuje ilustracja materiałowa Słownika języka polskiego PAN pod red. W. Doroszewskiego, nowe znaczenie tego rzeczownika – ‘łapówka’ – występowało już w XVIII wieku (np. w Opisie obyczajów za panowania Augusta III Jędrzeja Kitowicza) oraz w wieku XIX (np. w Potopie Henryka Sienkiewicza). Nowe znaczenie ukształtowało się w polszczyźnie za niemieckim Korruption, francuskim i angielskim corruption. Współcześnie wyraz korupcja występuje wyłącznie w znaczeniu ‘przyjmowanie przez pracownika instytucji państwowej lub społecznej korzyści majątkowej lub osobistej w zamian za wykonanie czynności urzędowej lub za naruszenie prawa: przekupstwo, łapownictwo’ (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-26
Skąd pochodzi wyraz list?
Rzeczownik list jest wyrazem ogólnosłowiańskim wywodzącym się od formy *leik’-t-u-s o znaczeniu ‘zielona pasza dla bydła’. Z kolei bazą tego słowa jest czasownik *lik’- // *leik’- // *loik’- występujący w znaczeniu ‘zrywać (językiem), paść się (o bydle)’. Początkowo omawianych wyrazów używano do nazywania paszy (zielonych części roślin), z czasem także do nazywania zieleni drzew i krzewów, ich listowia, w końcu – do określania pojedynczego liścia. To ostatnie ze znaczeń przypisane zostało ostatecznie leksemowi liść, a nie list, który już prawdopodobnie w XIII stuleciu zyskał sobie znaczenia wtórne. Otóż za niemieckim blatt oraz łacińskim folium o sensie ‘liść’ i (sekundarnie) ‘kartka’ staropolski list zaczął być stosowany w znaczeniu ‘kartka papieru’. Stąd też wzięła się obecna w XIV-XV wieku praktyka nazywania dokumentu prawnego listem. Dopiero później omawiany rzeczownik zyskał sens – ‘wiadomość przekazana pisemnie’. Takie znaczenie było jednak początkowo charakterystyczne jedynie dla tekstów biblijnych i kościelnych jako przekład łacińskich słów: litterae, epistola (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Za przypuszczeniem, że już w XV stuleciu ugruntowuje się znane nam współczesne znaczenie wyrazu list, przemawia ówczesna stabilizacja połączeń wyrazowych, np.: list gończy, list otwarty, listy uwierzytelniające, list żelazny czy list zastawny. Omawiając wyraz list warto przypomnieć, jak doszło do oddzielenia form i znaczeń między listem a liściem. Forma liść została utworzona w oparciu o zbiorowy rzeczownik liście. Zatem początkowo w staropolszczyźnie były następujące słowa: list (lp.), listy (lm.) oraz zbiorowe liście (‘ogół liści’). W XVI stuleciu zbiorowe liście traktowano już jak liczbę mnogą, do której dostosowano formę lp. liść. To spowodowało, iż powstały dwa leksemy z odrębnymi wzorami odmiany, czyli (1) liść (lp.) – liście (lm.) – listowie (zbiorowy) o znaczeniu ‘część rośliny’ oraz (2) list (lp.) – listy (lmn) w znaczeniu etymologicznie wtórnym – ‘korespondencja’. To rozdzielenie sensów omawianych słów nie objęło jednak zdrobnień, bo listek to ‘mały liść’, a liścik to ‘mały list’. Dodajmy ponadto, iż zadomowiony we współczesnej polszczyźnie wyraz listonosz powstały na bazie rzeczownika list jest obecny w naszym języku od XVIII wieku i stanowi kalkę niemieckiego Briefträger.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-26
Jaka jest etymologia słów cały i całować?
Wyrazy cały oraz całować w dziedzinie etymologii mają ze sobą wiele wspólnego. Zacznijmy od rodzimego słowa cały pochodzącego od praindoeuropejskiej formy *koi-l-u-s, która pozostaje w ścisłym związku z takimi wyrazami jak gockie hails (‘zdrowy’), ang. health (‘zdrowie’) czy szwedzkie hälsa (‘zdrowie, szczęście’). Od cały wywodzą się czasowniki caleć (‘wychodzić cało z niebezpieczeństwa’) oraz calić (‘ochraniać, zachować w całości’), które dziś używamy z prefiksami: ocaleć, scalić. Cały stał się także podstawą dla drugiego z interesujących nas słów, czyli całować (XV wiek). Wyraz ten początkowo niósł znaczenie ‘pozdrawiać, tzn. życzyć (komuś) zdrowia przy powitaniu lub pożegnaniu’. Warto również podkreślić, że przy takim pozdrawianiu dotykano się ustami na znak akceptacji. Ów zwyczaj życzenia zdrowia przy powitaniu to typowy obrzęd rzymski, Grecy bowiem życzyli sobie radości.
Joanna Przyklenk
Etymologia2004-12-16
Czy wyraz ceduła ma coś wspólnego z cedować?
Wyrazy są podobne, ale tylko pozornie, nie mają bowiem wspólnego źródłosłowu. Cedować, jak pisałam w innej odpowiedzi, wywodzi się od łacińskiego czasownika cēdere ‘ustępować’, ceduła natomiast pochodzi od późnołacińskiego rzeczownika cedula (także scedula, schedula) o znaczeniu ‘tabliczka drewniana, na której zapisywano ostrym narzędziem ważne informacje’ (zob. Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki). Wyraz ten był znany w polszczyźnie już od 1. połowy XVI wieku w znaczeniu ‘tabliczka drewniana do pisania; zapis, kwit, zobowiązanie na piśmie, testament’, należy także do słownictwa innych języków – por. włosko-łacińskie cedula, hiszpańskie cédula (o dekrecie królewskim), ang. schedule (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Rzeczownik ceduła miał dawniej znaczenia ‘zlecenie na piśmie’, a także ‘dopisek w liście umieszczony po podpisie’, wyszły one jednak z użycia. Współcześnie wyraz ten używany jest w trzech znaczeniach 1) ‘publikowany codziennie urzędowy wykaz kursów walut, dewiz i papierów procentowych lub cen towarów będących przedmiotem transakcji giełdowych’, 2) ‘wykaz przesyłek, towarów itp. przyjętych do przewozu określonym środkiem transportu’ oraz 3) ‘raport dzienny z odbytego kursu tramwaju lub pociągu, zawierający wykaz sprzedanych biletów’ (zob. Słownik języka polskiego PWN pod red. M. Szymczaka, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-13
Skąd się wzięła i co znaczy nazwa własna Szydłowiec?
Nazwa Szydłowiec jest znana od początku XV wieku. Utworzona została od nazwy pobliskiej miejscowości Szydłów za pomocą przyrostka słowotwórczego -ec. Nazwę Szydłów z kolei, udokumentowaną od XIII wieku, utworzono za pomocą przyrostka dzierżawczego -ow od nazwy osobowej Szydło, co oznacza, że założycielem lub pierwotnym właścicielem osady Szydłów był człowiek noszący przezwisko Szydło. Przezwisko to pochodzi od wyrazu pospolitego szydło oznaczającego ‘narzędzie do nakłuwania, przekłuwania twardego materiału (zwykle skóry); także: gruba igła do szycia twardego materiału’, a zatem człowiek ów mógł być np. szewcem (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-13
Jakie jest pochodzenie nazwy Morze Bałtyckie?
Nazwa ta jest notowana od XI wieku jedynie w wersji łacińskiej, dopiero w XV wieku pojawia się polska nazwa Bałytyk, a w wieku XVIII Morze Bałtyckie. Jak podaje M. Malec w Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski etymologia tej nazwy nie jest do dziś wyjaśniona, a na ten temat istnieje kilka hipotez. Hipoteza słowiańska objaśnia, że wyraz Bałtyk pochodzi od prasłowiańskiego rzeczownika *bolto oznaczającego nizinną przestrzeń, zwykle pokrytą wodą stojącą, bagno, moczary’ (por. późniejszą formę błoto). Hipoteza bałtycka mówi, że nazwa tego morza powiązana jest z litewskim przymiotnikiem báltas ‘biały’. Zwolennicy hipotezy łacińskiej wiążą pochodzenie wyrazu Bałtyk z rzeczownikiem balteus ‘pas; przenośnie: cieśnina’. Istnieje także hipoteza germańska, która wywodzi nazwę od nazwy cieśniny Bełt (germańskie bälte, belti ‘pas, przepaska’).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-13
Jaka jest etymologia słowa Polska?
Z punktu widzenia historycznego rzeczownik będący nazwą naszego kraju jest przymiotnikiem rodzaju żeńskiego utworzonym od rzeczownika pole (prasłowiańskie *polje). Nazwa pokazuje, że to właśnie pola stanowiły dominujący element krajobrazu na terenach nad Wartą i Gopłem, zamieszkałych przez naszych odległych przodków (zwanych z tego powodu jako plemię Polanami ‘mieszkańcami pól’) zajmujących się uprawą roli. Nazwa Polska była początkowo używana w zestawieniu ziemia polska w znaczeniu ‘ziemia polna’, z czasem jednak nabrała charakteru nazwy własnej (‘krainy Polan’) – Ziemia Polska określać zaczęła ziemie znajdujące się pod władzą Piastów. Na kolejnym etapie rozwoju tej nazwy nastąpiła redukcja członu Ziemia oraz zmiana gramatycznego charakteru przymiotnikowego członu Polska, który zaczęto traktować jak rzeczownik. Nazwa Polska stała się nazwą całego państwa w XI wieku (zob. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego, M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2004-12-13
Jaka jest etymologia słowa bielizna?
Rzeczownik bielizna znany w polszczyźnie od XIV wieku i pochodzący od przymiotnika biały początkowo miał szeroki zakres stosowania, oznaczał bowiem pierwotnie ‘to, co jest białe; biel; białość; rzeczy białe’, a więc (jak czytamy w Słowniku języka polskiego S.B. Lindego wydanym w katach 1807-1814) np. futerko z białych wiewiórek, popielic, miazgę drzewną (bielizna na drzewie – XVI wiek), białą plamę, cętkę, bliznę (bieliznami pokropiony), małe rybki o białym mięsie (Karp, karaś, lin i inne bielizny są w mięsie miałkie..., Przez bieliznę atoli zwyczajnie rozumie się sam drób ryb, małe rybki, jak płotki...), biały osad w alkoholu (Odjąć trzeba od gorzałki bieliznę...) oraz białe przedmioty z tkaniny, jak np. ubranie wierzchnie (Ujrzałem widmo przy sobie, najbladsze w białej bieliźnie...) czy biały obrus (Dziewczę na śnieżnej bieliźnie zostawiło mu pustelniczy posiłek...). W przypadku omawianego rzeczownika dokonało się zwężenie (specjalizacja) znaczenia: od 2. połowy XVIII wieku bielizna zaczęła być stopniowo używana w znaczeniu ‘powleczenie na pościel’ oraz ‘odzież spodnia’, aby w naszych czasach – kiedy bielizna bywa często kolorowa – zupełnie czasem zatracić związek z podstawowym przymiotnikiem biały (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego).
Katarzyna Wyrwas

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166