Najczęściej zadawane pytania (229) Ortografia (592) Interpunkcja (198) Wymowa (69) Znaczenie (264) Etymologia (306) Historia języka (26) Składnia (336) Słowotwórstwo (139) Odmiana (333) Frazeologia (133) Poprawność komunikacyjna (190) Nazwy własne (439) Wyrazy obce (90) Grzeczność językowa (41) Różne (164) Wszystkie tematy (3320)
w:
Uwaga! Można wybrać dział!
Etymologia2005-06-07
Skąd się wzięła nazwa kurna chata?
Wyraz kurny jako określenie chaty oznacza ‘dymny, zadymiony’, a kurna chata (1845 r., H. Rzewuski) to ‘dawna chata bez komina’. Przymiotnik ten – charakterystyczny dla obszaru północnosłowiańskiego – wywodzi się od czasownika *kuriti (kurzyć), a jego prasłowiańska postać to *kur-ьnъ.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Dzień dobry. Interesuje mnie etymologia wyrazu macocha.
Rzeczownik macocha zaświadczony w polszczyźnie od XV wieku, a w swej obocznej postaci macecha od XIV stulecia, wywodzi się z prasłowiańskiej formy *matjĕxa, która natomiast pochodzi z przedsłowiańskiego praindoeuropejskiego rzeczownika złożonego *mat(er)-yēusā (dosłownie: ‘mater-virgo’). Początkowe znaczenie tego leksemu nie wiązało się ze współczesnym ‘dla dzieci nowa żona ojca, poślubiona po śmierci ich matki’, choć pewna zbieżność tu była obecna: ‘matka zastępcza’. Jak podaje A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego, pierwotne znaczenie omawianego wyrazu należy wiązać z obowiązkiem, jaki spadał na młodsze siostry, gdy wydana za mąż starsza z sióstr zmarła, pozostawiwszy dziecko. Wówczas najstarsza z niezamężnego rodzeństwa miała opiekować się potomkiem do chwili swego zamążpójścia. Gdy wychodziła za mąż, dziecko przekazywane było młodszej siostrze. Stąd znaczenie macochy należy pierwotnie wiązać z funkcją zastępczej matki, z równoczesną rolą i matki, i ciotki.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-06-07
Jaka jest etymologia słowa praca?
Wyraz praca (XIV wiek) charakteryzuje się niejasną etymologią. Wąski – bo tylko zachodni – zasięg tego słowa może wskazywać na zapożyczenie z języka niemieckiego, por. czeskie práce ‘robota, trud’, staroczeskie prácě ‘trud, utrapienie, cierpienie’ oraz górnołużyckie próca i dolnołużyckie proca o tym samym znaczeniu (zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-05-31
Jaka jest etymologia nieregularności w odmianie czasownika iść (idę - szedłem itp.)?
Nieregularność między tematami czasownika iść: id- temat czasu teraźniejszego (np. id-ę, idzi-esz, id-ą) // szed- temat czasu przeszłego (np. szed-łem, szed-łeś) powstała już w okresie prasłowiańskim i w związku z tym występuje dzisiaj we wszystkich językach słowiańskich. W języku prasłowiańskim temat id- miał taką samą postać jak obecnie, natomiast temat czasu przeszłego występował w formie szid-. Mamy tutaj wspólny rdzeń -id, natomiast sz- było przedrostkiem. Na skutek różnych zmian fonetycznych i słowotwórczych zatarło się to podobieństwo między tematami czasownika iść i współcześnie są one traktowane jako całkowicie odrębne wyrazy.
Mirosława Siuciak
Etymologia2005-04-27
Skąd pochodzi wyraz klechda?
Rzeczownik klechda w znaczeniu ‘stare podanie ludowe, baśń’ wprowadził T. Czacki (O litewskich i polskich prawach 1800). Autor ów, przytaczając wyraz klechda, powołuje się na znaną mu, a potem zaginioną książkę z pierwszej połowy XVI wieku. Interesujący nas leksem, wyłącznie polski, powstał prawdopodobnie od ogólnosłowiańskiej formy *klьkъtati (staropolskie klektać), czyli ‘pokrzykiwać’. W dawnej polszczyźnie znajdujemy też znaczenia: ‘gadać głośno, mówić byle co, plotkować’. Pierwotnie odczasownikowy leksem mógł mieć postać klechta bądź klekta. Z czasem pojawiło się tu wtórne -d- (por. bajać, ale bajda).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-04-27
Dzień dobry. Interesuje mnie źródłosłów wyrazu brzechwa.
Brzechwa jest wyrazem rzadkim, które, choć poświadczone w XV wieku, było nieobecne na kartach literatury od XVI do XVII stulecia. Pojęcie to wznowił H. Sienkiewicz (1900 r.). Znaczenie analizowanego rzeczownika to ‘rodzaj strzały’, a w staropolszczyźnie najprawdopodobniej ironiczna nazwa najlżejszej strzały, używanej tylko w polowaniach na małe ptactwo albo w ćwiczeniach strzeleckich. Prasłowiańska postać leksemu *brьx-ъva pochodzi od czasownika *brьxati (stp. brzechać), czyli ‘szczekać’ oraz ‘chrapać, kaszleć’, potem też przenośnie ‘łgać’.
Brzechwa to też często notowana nazwa osobowa, której istnienie można by wiązać z faktem, iż było to przezwisko krzykacza - szczekacza (A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego).
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-04-27
Jaka jest etymologia nazwy słoń?
Wyraz słoń związany jest ściśle z czasownikiem słonić, słaniać się, obocznym do kłonić, kłaniać się. A. Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje, iż nazwano tak owo sympatyczne zwierzę w myśl przekonania, iż ono nie może kłaść się (kłonić się), ponieważ nie wstanie. Co najwyżej może słonić się o drzewo.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-04-27
Jaka jest etymologia nazwy wielbłąd?
Rzeczownik wielbłąd to kontynuacja formy staro-cerkiewno-słowiańskiej wielbąd, obecnej w polskiej leksyce do XIII stulecia. Jest to ogólnosłowiańskie zapożyczenie z języka gockiego ulbandus (to z kolei na wzór greckiego elephantos). W XVI wieku częsta też postać wielbrąd.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-04-14
Jakie jest znaczenie nazwy miejscowości Opole, skąd się wzięła ta nazwa?
We wczesnym średniowieczu istniał rzeczownik opole (pochodzący od pole, zob. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego) i od tego wyrazu wywodzi się nazwa miasta. Wyraz opole – współcześnie już nie używany – oznaczał organizację terytorialną (podobną do dzisiejszej gminy) pewnej liczby osad powiązanych ze sobą pod względem praw i obowiązków, np. świadczeniami na rzecz władcy; skupienie większej liczby osad rodowych, rolniczych; ośrodkami zarządzania opolami były prawdopodobnie grody (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, wiele szczegółów dotyczących tego miasta notuje S. Rospond w Słowniku etymologicznym miast i gmin PRL).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-03-25
Jakie jest pochodzenie słowa manowce?
Wyraz manowce obecnie występuje tylko w związkach frazeologicznych – sprowadzić kogoś na manowce lub zejść na manowce, w których ma tylko formę liczby mnogiej. W dawnej polszczyźnie istniał wyraz manowiec, który oznaczał bezdroże, spotykamy więc takie przykładowe zdania: Szedł manowcem, Biegli manowcami itp. Słowo manowiec pochodzi od czasownika manić - czyli zwodzić, oszukiwać. Dlatego też pierwotnie manowiec oznaczał drogę zwodniczą, poboczną, która wiedzie donikąd, na bezdroża.
Mirosława Siuciak
Etymologia2005-03-25
Jaka jest etymologia słowa cierpienie?
Cierpienie to rzeczownik utworzony od wyrazu cierpieć za pomocą przyrostka -enie. Sam czasownik istnieje w języku polskim od samego początku, a został przejęty z języka prasłowiańskiego - już wówczas miał takie znaczenie jak dzisiaj, czyli oznaczał stan bólu zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Występował też w drugim znaczeniu - 'mieć gorzki lub kwaśny smak', lecz tutaj cierpieć zostało przekształcone w cierpnąć, a od tego czasownika zostały utworzone takie wyrazy, jak: cierpki, cierpkość. Natomiast czasownik cierpieć w pierwszym znaczeniu stał się podstawą rzeczownika cierpienie oznaczającego ‘ból, mękę, męczarnię’.
Mirosława Siuciak
Etymologia2005-03-25
Skąd pochodzi wyrażenie babie lato?
Babie lato jest nie tylko szeroko rozpowszechnionym wyrażeniem w językach słowiańskich, ale również znajdujemy jego odpowiedniki w językach spoza rodzimej grupy języka polskiego. Np. w niemieckim obserwujemy Altweibersommer, w szwajcarskim witwensommerli (alt – ‘stary’; Weib – ‘kobieta’; Witwe – ‘wdowa’; Sommer – ‘lato’). Franciszek Sławski w Słowniku etymologicznym języka polskiego przytacza tezę Klugego (F. Kluge: Etymologisches Wörterbüch der deutschen Sprache. Wyd. 11. Berlin 1934), który semantycznych podstaw tego wyrażenia upatruje w porównywaniu okresu niemal letnich, ciepłych dni jesieni z późną miłością starszych kobiet. Por. uwagi etymologiczne na temat nazw pór roku oraz rzeczownika baba w dziale Etymologia.
Joanna Przyklenk
Etymologia2005-03-23
Jaka jest etymologia słowa matura?
Rzeczownik matura (nazwa egzaminu) został zapożyczony w 2. połowie XIX wieku z języka niemieckiego. Jest ro skrót wyrażenia Maturitäts-prüfung. Oczywiście podstawowym źródłosłowem matury jest łaciński wyraz matūrūs ‘dojrzały’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, Wielki słownik wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-03-18
Jaka jest etymologia słowa patron?
Rzeczownik patron, oznaczający ‘osobę (lub instytucję) opiekującą się kimś, czymś, protegującą kogoś, coś; opiekuna, protektora, obrońcę’; ‘nie żyjącą już, sławną, zasłużoną osobę, której imię i nazwisko nadawane jest jakiejś instytucji’, pochodzi od łacińskiego patrōnus, a to z kolei od pater, patris ‘ojciec’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Wyraz patron funkcjonuje w wielu językach europejskich, a w polszczyźnie w znaczeniu ‘opiekun’ znany jest już od połowy XV wieku.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-03-07
Jaka jest etymologia wyrazu żart?
Słowo żart to zapożyczenie, które pojawiło się w polszczyźnie w okresie XV-XVI w. Pochodzi z języka niemieckiego, skąd przedostało się do innych języków słowiańskich, oprócz polskiego także do czeskiego (żert) i rosyjskiego.
Mirosława Siuciak
Etymologia2005-03-03
Mam pytanie na temat pochodzenia wyrazu bezpieczny. Kojarzę je ze złożeniem bez pieczy, a piecza to ochrona, kontrola (mam pieczę nad czymś = czuwam nad czymś, pilnuję czegoś), czyli bez pieczy = bez ochrony. Czy to przeczy znaczeniu wyrazu bezpieczny...? Pozdrawiam. Monika
Przymiotnik bezpieczny znany jest od XV wieku, pochodzi od wyrażenia bez pieczy ‘bez starania, bez troski, bez opieki’ (por. piecza ‘troska, staranie, opieka’). Być może został zapożyczony od czeskiego bezpečný. Początkowo – do XVII wieku – używany był w znaczeniu ‘beztroski’, stąd też wykształciło się znaczenie ‘nieostrożny, lekkomyślny, niedbały’ i ‘pewny siebie, odważny’. Znaczenie tego przymiotnika stopniowo się rozszerzało do ‘niczym nie zagrożony, nie zagrażający’, co spowodowane było ekspansją jego antonimu – niebezpieczny. W efekcie tego procesu i w opozycji do niebezpieczny przymiotnik bezpieczny zaczął być używany w znaczeniu ‘wolny od niebezpieczeństwa’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego, A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego). Jeszcze Słownik języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego odnotowuje – przestarzałe już w XX wieku – znaczenie ‘nie troszczący się o kogo albo o co; spokojny, pewny’ wraz z przykładem z Potopu H. Sienkiewicza: O żonę i dziatki będę bezpieczny, bo puszcza najlepsza to w świecie forteca.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-03-01
Od czego pochodzi nazwa Atlantyk?
Nazwa tego oceanu wywodzi się od łacińskiego (mare) Atlanticum (morze Atlantyckie), a to z greckiego wyrazu Atlanticós, który pochodzi od nazwy góry w zachodniej Afryce – Átlās, Átlant-, na której (według wierzeń) odpoczywają niebiosa (por. The American Heritage Dictionary of the English Language). Nazwa góry pochodzi od imienia znanego z mitologii greckiej tytana Atlasa (brata Prometeusza) skazanego przez Zeusa na dźwiganie sklepienia niebieskiego na barkach), a to z gr. tlēnaí ‘podtrzymywać; dźwigać’ (W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych). Początkowo w średniowieczu w języku angielskim nazwa Atlantic odnosiła się do morza na zachodnim wybrzeżu Afryki, później rozszerzono ją na cały ocean (Chambers Dictionary of Etymology).
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-25
Skąd pochodzi często ostatnio słyszane słowo eutanazja?
Eutanazja, czyli ‘rozmyślne, wywołane współczuciem spowodowanie śmierci osoby nieuleczalnie chorej, zwykle na jej żądanie’ pochodzi od greckiego wyrazu euthanasíā ‘łatwa lub szczęśliwa śmierć’, który stanowi połączenie cząstki eu- ‘dobrze, łatwo’ i thánatos ‘śmierć’ (zob. Chambers Dictionary of Etymology). W języku angielskim wyraz ten w cytowanym na początku znaczeniu używany jest od końca XIX wieku. W Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki oraz w Słowniku wyrazów obcych i trudnych A. Markwskiego i R. Pawelca czytamy, że polski rzeczownik eutanazja wywodzi się od łacińskiego euthanasia o znaczeniu ‘bezbolesna śmierć’.
Katarzyna Wyrwas
Etymologia2005-02-25
Jaka jest etymologia wyrazu zwłoki? Czy istnieje związek między słowami zwłoki (ciało zmarłego) i wyrażenia bez zwłoki (bezzwłocznie) ?
Wyraz zwłoki i wyrażenie bez zwłoki łączy to, że pochodzą od jednego czasownika – zwlec, który w prasłowiańszczyźnie miał formę *sъ-vļ’kti. Czasownik ten, zarówno w wariancie dokonanym (zwlec), jak i niedokonanym (zwlekać) ma kilka znaczeń: 1) ‘zdjąć z trudnością, ściągnąć, zedrzeć’; 2) ‘wlokąc ciągnąć coś’; 3) ‘zabronować zaorane pole’. Wymienione znaczenia były dominujące w okresie staropolskim (Słownik staropolski). Słowo to znaczyło też ‘odkładać coś na później, ociągać się’, np. zwlekać z odpowiedzią na list. To właśnie znaczenie zaznacza się w utworzonym od tego czasownika rzeczowniku zwłoka, czyli ‘opóźnienie wykonania czegoś, odkładanie na dalszy termin, zwlekanie z czymś’ (np. kilkudniowa zwłoka). Wyraz zwłoka z kolei tworzy wyrażenie przyimkowe bez zwłoki, czyli ‘bez zwlekania, natychmiast’. Inne znaczenie czasownika zwlec stało się natomiast podstawą staropolskiego rzeczownika zwłok, który mógł też przyjmować formy zewłok, zwłoka oraz zewłoka. Wyrazy te były początkowo wykorzystywane w znaczeniu ‘to, co zwleczono z czegoś / kogoś’ i występowały jako ‘zdobycz, korzyść (z okradania, łupienia kogoś)’. Formy pozbawione liczby pojedynczej – zwłoki // zewłoki zmarłego – występowały w sensie ‘ciało, trup, kości’. W Słowniku języka polskiego pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego, Warszawa 1900-1927 (tzw. Słowniku warszawskim) znaleźć można doprecyzowującą informację, iż interesujący nas rzeczownik oznaczał ciało zmarłego w całości. W podstawie semantycznej wyrazu zwłoki zawarta jest też czynność wleczenia – bezwładne ciało zmarłego jest ciężkie i może podlegać takiej czynności, jak wleczenie (wlec, zwlec można coś ciężkiego, bezwładnego, np. zwlec pnie drzew na jedno miejsce, zwlec martwe ciała ludzi lub zwierząt). Czasownik wlec, będący podstawą omawianych tu form – zwłoki, bez zwłoki, stał się też punktem wyjścia dla powstania takich m.in. wyrazów, jak: rozwlekły, powłoka czy odwłok. Podstawą dla omawianego słowa był czasownik wlec, który na gruncie języka staro-cerkiewno-słowiańskiego miał postać vlěšti (wlec), vlěką (wlokę), vlěčeši (wleczesz).
Mirosława Siuciak i Joanna Przyklenk
Etymologia2005-02-25
Jaka jest etymologia słowa wielebny?
Wyraz wielebny możemy etymologicznie powiązać z praindoeuropejskim morfemem *vel-, który w języku polskim ma postać wiel- i występuje np. w staropolskim leksemie wielić, czyli ‘przejawiać swą wolę; rozkazywać, nakazywać’. Cząstka ta występuje również w nowszych słowach: powielić (XVII wiek) czy powielacz (XX wiek). Pośrednio pochodnym od czasownika wielić jest przymiotnik wielebny poświadczony w XV wieku i oznaczający pierwotnie ‘uroczysty, świąteczny; godny uwielbienia’, a później także używany w znaczeniu: ‘tytuł księdza, zakonnika’. Zatem omawiany wyraz łączy się semantycznie z czasownikiem wielbić – ‘wielkim uznawać; czcić, adorować’. Zależnym z kolei od omawianego przymiotnika jest rzeczownik wielebność używany w sensie ‘honorowy tytuł duchownego’. Wielebny łączy się też historycznie z formami wielki, wola oraz wolen // wolny, ponieważ ich wspólny rdzeń to przywołany tu wcześniej pie. *vel- //*vol.
Joanna Przyklenk

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166