| Etymologia | 2005-12-22 |
| Bardzo proszę o wyjaśnienie powstania nazwy Kruszwica. | |
| Kruszwica to nazwa pochodząca od wyrazu kruszwa (krusza), który jest północnopolską odmianą rzeczownika grusza, znaną też w dialektach oraz w języku górnołużyckim. Nazwę miejscową utworzono przez dodanie przyrostka słowotwórczego -ica (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-15 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Tuchola? Dziękuję. | |
| Nazwa ta, notowana w źródłach od XIII wieku, pochodzi od rdzenia tuch- // tęch-, który występuje także w wyrazie stęchły (prasłowiańskie *tuchlъ ‘stęchły, zgniły’), co wskazuje, że dawniejszą osadę założono na miejscu podmokłym z roślinnością bagienną o charakterystycznym stęchłym zapachu (por. M. Malec Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-12-12 |
| Witam serdecznie. Bardzo proszę o podanie etymologii wyrazu golf (w znaczeniu swetra z kołnierzem zawijanym). Czy ma coś wspólnego z grą w golfa? Pozdrawiam. Tomasz. | |
| Na początku był angielski golf – nazwa kija do uderzania piłki (pokrewny do holenderskiego kolf i niemieckiego ‘Kolbe ‘kolba’), później była nazwa gry, następnie Francuzi od nazwy gry golfem nazwali część ubioru: bluzę sportową z wełnianego trykotu do gry w golfa, później z kolei nazwa ta przeszła na typ swetra z charakterystycznym kołnierzem, a potem na nazwę samego kołnierza. Warto także wiedzieć, że od nazwy gry powstała nie tylko nazwa swetra, w 1. połowie XX wieku znane były bowiem także golfy ‘rodzaj spodni sportowych’ przejęte za niemieckim golf-hose ‘bufiaste spodnie sportowe sięgające do połowy łydek (do gry w golfa), krótka spódnica sportowa’, była to także nazwa półbutów o specjalnie wykrojonej przyszwie ozdobionej dziurkowaniem (por. definicje w Wielkim słowniku wyrazów obcych PWN pod red. M. Bańki, Etymologicznym słowniku języka polskiego A. Bańkowskiego oraz Słowniku języka polskiego PWN pod red. W. Doroszewskiego). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-28 |
| Julian Tuwim w wierszu Figielek wykorzystał współbrzmienia słów, które mają wspólną etymologię i takich, które nie. Czy słusznie podejrzewam, że do tych ostatnich należą kura - kurzyło, zając - zajęczał, kurczę - skurczyło? | |
| Podejrzenia te są jak najbardziej słuszne. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-28 |
| Bardzo proszę o podanie etymologii słowa biografia, dziękuję. | |
| Biografia to wyraz złożony z dwóch elementów o greckim pochodzeniu. Składnik początkowy bio- pochodzi od greckiego rzeczownika bíos o znaczeniu ‘życie’, druga część tego wyrazu pochodzi od greckiego czasownika gráphein oznaczającego ‘skrobać; rytować; rysować; pisać’, który w zmienionej formie (-graf-, -grafia, grafo-) występuje w złożeniach w znaczeniu ‘dotyczący pisania, zapisu, rysowania, ilustracji, przedstawiania, nauki opisowej itd.’, np. choreograf, geografia, grafolog (zob. W. Kopaliński Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-23 |
| Proszę o wyjaśnienie etymologii słowa biedny. | |
| Przymiotnik biedny – zaświadczony w języku polskim od XVII wieku – wywodzi się od rzeczownika bieda, którego prasłowiański źródłosłów najprawdopodobniej miał następującą postać: *běda. Natomiast wyrazem motywującym dla tegoż rzeczownika był czasownik *běditi, oznaczający ‘zmuszać, skłaniać, zwyciężać’. Wiesław Boryś w Słowniku etymologicznym języka polskiego wskazuje na takie zmiany znaczeniowe wyrazu bieda: ‘przymus, konieczność’ → ‘stan godny pożałowania, nieszczęście, niedola, cierpienie’ → ‘ubóstwo, nędza’. Warto również zaznaczyć, iż leksem bieda w znaczeniu ‘niedostatek, ubóstwo’ charakterystyczny jest dopiero dla polszczyzny siedemnastowiecznej. Wcześniej, jako wykrzyknik wyrażający grożące komuś niebezpieczeństwo, funkcjonuje w ciągu XV wieku równolegle do formy biada. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-11-23 |
| Jaka jest etymologia słów włosy, włos? | |
| Wyraz włos, charakteryzujący się ogólnosłowiańskim zasięgiem, w polszczyźnie poświadczony jest od XIV stulecia. Wywodzi się od prasłowiańskiej formy *volsъ, bliskiej awestyjskiemu rdzeniowi varesa- oznaczającemu ‘włos człowieka i zwierzęcia (zwłaszcza na głowie)’. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-11-23 |
| Szanowni Państwo! Chciałabym dowiedzieć się, jaka jest etymologia słowa skrzypce? Pozdrawiam serdecznie - Katarzyna z Krakowa | |
| Nazwa strunowego instrumentu muzycznego skrzypce pochodzi od formy skrzypieć. Początkowo czasownik ów dał podstawę dla funkcjonujących w XV wieku określeń: skrzypica, skrzypice. Omawiane verbum ma zasięg ogólnosłowiański, por. np. w języku czeskim – skřípět; w rosyjskim – skripét’ ; w prasłowiańskim - *skripěti / škripati. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-11-15 |
| Skad pochodzi francuskie słowo santé oraz angielskie health? | |
| Rzeczownik francuski santé ‘zdrowie’ ma rodowód łaciński, wywodzi się od rzeczownika sanitatem, czyli formy accusatiwu od sanitas, sanitatis, a to z kolei od przymiotnika sanus w znaczeniu ‘zdrowy na ciele i umyśle’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Angielskie health pochodzi od staroangielskiego hāl o znaczeniu ‘zdrowy, cały’, a ta z kolei od germańskiej formy *hailithō, która ma swe korzenie w praindoeuropejskim rdzeniu *kailo- o podobnym znaczeniu (The American Heritage Dictionary of the English Language). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-12 |
| Jaka jest etymologia słowa macierzyństwo? | |
| Macierzyństwo w znaczeniu ‘bycie matką’ (podobne do fr. maternité, niem. mutterschaft) utworzono w XVI wieku przez dodanie przyrostka -stwo do przymiotnika macierzyński (znanego od początków XVI wieku), który z kolei pochodzi od używanej w XIV-XV wieku formy przymiotnika dzierżawczego macierzyn(y) ‘związany z matką, należący do matki’, którą zastąpił. Przymiotnik macierzyn(y) wywodzi się od staropolskiego rzeczownika macierz ‘matka’, mającego w mianowniku lp. formę mać (używanej jeszcze w gwarach, w języku ogólnym natomiast tylko jako składnik przekleństw), pochodzącego od prasłowiańskich form *mati, matere (zob. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego, A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-09 |
| Jaka jest etymologia słowa apostille? | |
| Zanim powiemy o etymologii, warto objaśnić znaczenie tego wyrazu. Apostille to dołączane do dokumentu jednolite poświadczenie autentyczności dokumentu, podpisu, charakteru działania podpisującej osoby czy tożsamości pieczęci, którą dokument jest opatrzony. Zgodnie z Konwencją Haską z 1961 r. znoszącą wymóg legalizacji zagranicznych dokumentów urzędowych dokument opatrzony klauzulą apostille może być wykorzystywany w obrocie prawnym za granicą bez jakiegokolwiek dalszego poświadczania. W Polsce organem uprawnionym do poświadczania dokumentów klauzulą apostille jest Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rzeczownik apostille odnotowany jest w The Oxford English Dictionary (ed. J. A. Simpson, E. S. C. Weiner, Oxford 1991) z definicją ‘notatka na marginesie, uwaga, komentarz lub adnotacja’, ale współcześnie najbardziej znany jest w znaczeniu prawnym jako ‘poświadczenie’. Wyraz ten został do angielszczyzny zapożyczony z języka francuskiego, w którym był znany od końca XV wieku w znaczeniu ‘adnotacja’, a współcześnie oznacza ‘dopisek na marginesie oraz dopisek polecający, np. na podaniu itp.’. Francuska forma apostille pochodzi ze starofrancuskiego połączenia cząstki à- i wyrazu postille, a to z kolei z średniowiecznej łacińskiej formy postilla będącej połączeniem słów post illa (verba textus) ‘po tych (słowach)’ (Grand Larousse de la langue française, ed. L. Guilbert, Paris 1977; O. Bloch, W. von Wartburg Dictionaire étymologique de la langue française, Paris 1975). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-11-04 |
| Chciałabym się dowiedzieć czegoś o nauce, jaką jest etymologia. Na czym ona polega? | |
| Etymologia to dział nauki zajmujący się pochodzeniem wyrazów. Termin ten został zapożyczony z języka greckiego etymología, a jego poszczególne człony znaczą: etymo- od gr. étymos – ‘prawdziwy’ oraz -logia od gr. lógos – ‘słowo, wypowiedź’. Podstawowym zadaniem etymologii jest objaśnianie pochodzenia konkretnego wyrazu oraz jego znaczenia. Badania tego typu zmierzają do rozpoznania i opisania procesów językowych, które zachodziły przed setkami, a nawet tysiącami lat! To powoduje, że ustalenia na temat pochodzenia danego wyrazu często są niejednoznaczne, a czasem wręcz niemożliwe okazuje się objaśnienie genezy poszczególnych słów. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-31 |
| Skąd pochodzi nazwa miasta Dąbrowa Górnicza? | |
| Dąbrowa Górnicza pochodzi od rzeczownika dąbrowa ‘las liściasty z „”przewaga dębów’; drugi człon tej nazwy pochodzi od przymiotnika górniczy (zob. M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski). Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy regionu Podkarpacie? | |
| Podkarpacie etymologicznie wiąże się ze słowami pod i Karpaty. Prefiks pod- tworzący rzeczowniki odrzeczownikowe został przejęty do polszczyzny ze wzorów obcych (por. niem. unter-, fr. sous-). Natomiast pochodzenie nazwy Karpaty jest o wiele trudniejsze do wyjaśnienia. Przypuścić można, że słowo to zostało uformowane od nazwy ludu Karpów, którzy w II i III wieku n.e. zamieszkiwali południowe stoki Karpat. Niektórzy badacze uważają owych Karpów za Słowian i wywodzą ich nazwę od wyrazów: garb, hrb. Jeśli byłby tu rodowód słowiański, można by się dopatrywać związków między słowem Karpaty a rzeczownikiem karpa oznaczającym ‘coś wypukłego, wystającego’ (*kŗpa od czasownika *kŗpěti ‘być wypukłym; wystawać’), który charakteryzował się rzadkim występowaniem i regionalnym zasięgiem w Polsce wieku XVI, XVII i XVIII. Śladem tego słowa jest gwaryzm mazowiecki karpaty o znaczeniu ‘nierówny, pełen karp’ i karpić się – ‘o ziemi: zbijać się w grudy’. Jednak słowiański charakter ludu Karpów nie jest taki oczywisty. Inni badacze widzą w nich bowiem ród celtycki, a w języku celtyckim były obecne: carp, crap, grob oznaczające ‘skałę’ oraz aith, aigh – tj. ‘wysoki’. Przy takim ujęciu słowo Karpath oznaczałoby ‘wysoką skałę, wysokie pasmo górskie’ (por. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, tom 3). Zdaniem Stanisława Rosponda, Karpaty oraz Karkonosze mogą mieć bardzo starą metrykę językową – sięgającą aż 10 tysięcy lat wstecz – i związaną z przedindoeuropejskim wyrazem cara – ‘kamień’. W tym spostrzeżeniu możemy zatem upatrywać przyczyn naszej bezsilności etymologicznej. Przypomnijmy wszak, że w nazwach geograficznych – rzecznych oraz górskich – obecne są ślady prastarych, często przedsłowiańskich struktur nazewniczych i dlatego też nie zawsze można je zinterpretować (S. Rospond, Gramatyka historyczna języka polskiego, Warszawa 1971). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy Tarnobrzeg? | |
| Nazwa miejscowa Tarnobrzeg pochodzi od nazwiska Stanisława Tarnowskiego, kasztelana sandomierskiego, który w 1593 roku założył miasto na terenie wsi Miechocin. Nazwa nie przyjęła się zbyt szybko, skoro zapisy z 1662 roku nie wymieniają miejscowości Tarnobrzeg, traktując ją jako małą wioskę należącą do Dzikowa. Pierwszy człon omawianej nazwy miejscowej Tarno- (od Tarnowskiego) połączony został z elementem -brzeg, wskazującym na nadwiślańskie położenie miasta. Kazimierz Rymut w Nazwach miast Polski (Wrocław 1987) zdecydowanie wskazuje na związek Tarnobrzega z geograficznym usytuowaniem miasta i z nazwiskiem jego założyciela. Natomiast Stanisław Rospond wysuwa także hipotezę, iż Tarnobrzeg mógł oznaczać brzeg Wisły porosły tarniną (por. Słownik etymologiczny miast i gmin PRL Wrocław 1984). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jakie jest pochodzenie słowa zapach? Pozdrawiam, Marek S. | |
| Leksem zapach związany jest etymologicznie ze staropolskim czasownikiem zapachać (XV wiek) oznaczającym ‘wydzielać przyjemną woń’. Prasłowiańską bazą był zatem *paxati. Ciekawe, iż wyraz pachać w semantycznym bogactwie swych form ma też znaczenie – jakie odnotował M. Rej w Zwierzyńcu – ‘machać (kadzielnicą)’ od paxati – ‘machać skrzydłami’ (od serbskiego paxa – ‘skrzydło’). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia nazwy rzeki Warta? | |
| Warta pochodzi od prasłowiańskiej formy *vŗ’t-. Obecna dziś cząstka -ar- to rezultat przekształceń sonantu ŗ’, który w pozycji przed t, d, s, z, n, r, ł przechodził w ar. Nazwa rzeki wiąże się ze staropolskimi leksemami: wart ‘prąd’; wartki; wartkość; wartować ‘przerzucać’; wartać (np. wrzecionem). Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Bardzo proszę o podanie etymologii słowa przechadzka, pozdrawiam M.G | |
| Rzeczownik przechadzka poświadczony w języku polskim od XVI wieku oznaczał ‘spacer’ oraz ‘cienistą alejkę spacerową’. Uformowany został na wzór czeskiego prochāzka o tym samym znaczeniu. Bazą był czasownik przechadzać się (XIV wiek), którego trzon w prasłowiańszczyźnie miał prawdopodobnie taką postać *xadjati. Joanna Przyklenk | |
| Etymologia | 2005-10-28 |
| Jaka jest etymologia słowa zdrowie? | |
| Słowo zdrowie pochodzi od przymiotnika zdrowy, który występuje w polszczyźnie od samego początku. Jest to wyraz odziedziczony z języka prasłowiańskiego, w którym miał postać *sъdorvъ, co z kolei pochodzi z praindoeuropejskiej formy *sŭ-doruo- o znaczeniu ‘z dobrego drewna, pierwotnie zatem wyraz ten odnosił się do przedmiotów drewnianych, następnie zaś występował w znaczeniu ‘pełen sił, krzepki, niechory, zdrowy’ w odniesieniu do ludzi i zwierząt (por. W. Boryś Słownik etymologiczny języka polskiego). Do rdzenia zdrow- została dodana końcówka -e, co spowodowało włączenie go do odmiany rzeczownikowej. Na takiej samej zasadzie tworzy się nazwy abstrakcyjne od przymiotników, np. dobry - dobro, zły - zło, piękny - piękno. Mirosława Siuciak i Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2005-09-22 |
| Gdzie mogę znaleźć etymologię nazw miejscowości? | |
| Etymologię nazw miejscowych prezentuje kilka słowników: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław 1984; K. Rymut, Nazwy miast Polski, Wrocław 1980; M. Malec, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Polski, Warszawa 2003; S. Rospond, Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska, Wrocław-Warszawa-Opole 1970-1991. Ponadto spis słowników onomastycznych omawiających pochodzenie nazw miejscowych zamieszczamy na stronie naszej Poradni. Katarzyna Wyrwas | |