| Znaczenie | 2025-10-21 |
| Czy walka bezpardonowa ma coś wspólnego z pardon? | |
| Mówimy: To była walka bez pardonu czy bezpardonowa, np. o ostrych sporach politycznych. W starych powiedzeniach można znaleźć liczne ciekawostki językowe i do takich należy słowo pardon. Pochodzi od francuskiego pardon 'grzecznościowo: przepraszam', a dawniej oznaczało przebaczenie, darowanie winy, a na wojnie - darowanie życia. Walka bezpardonowa odnosi się do zaznaczenia wojennego. Walczymy w swoich sporach niestety na śmierć i życie, a więc bez pardonu oznacza 'nie zważając na nic, nie oszczędzając niczego i nikogo', 'bez litości'. Wiele takich zagadek językowych przedstawia Agnieszka Piela w swoim Słowniku frazeologizmów z archaizmami. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Ortografia | 2025-10-21 |
| Co znaczy przysłowie: Złej tanecznicy (baletnicy) zawadza (przeszkadza) i rąbek u spódnicy? | |
| Przysłowia i związki frazeologiczne zawierają stare słowa, albo dziś nieistniejące, albo o innym znaczeniu, przykładów jest bardzo wiele. Przysłowie: Złej tanecznicy (baletnicy) zawadza (przeszkadza) i rąbek u spódnicy oznaczające, że osoba nieudolna, niekompetentna doszukuje się przyczyn swoich niepowodzeń w drobnych, nieistotnych sprawach, szuka usprawiedliwienia. Mamy tu rzeczownik rąbek ?brzeg, skraj czegoś; krawędź, kant; także: obwódka?. Jest rąbek chusteczki, sukni. Gdy ktoś odsłonił, ukazał rąbek czegoś, uchylił rąbka (rąbek) tajemnicy, to ?ujawnił coś częściowo, pozwolił poznać część tajemnicy?. W kolędzie Jezus malusieńki śpiewamy, że Matka Boża rąbek z głowy zdjęła, by owinąć Dziecię, ale w pieśni mamy rąbek w znaczeniu wcześniejszym: jest to chustka noszona pod czepkiem przez kobiety zamężne. Czyli Maria zdjęła z głowy rodzaj chustki. Z rąbkiem od tajemnicy nie jest to równoznaczne. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Frazeologia | 2025-10-21 |
| Co znaczy słowo gładki w przysłowiu: Kto zjada ostatki, ten piękny i gładki? | |
| Na pewno nie oznacza tego, co dziś jest naszym pierwszym skojarzeniem, gdy w reklamach oferuje nam się kosmetyki mające zapewnić gładką skórę, czyli taką, która 'ma powierzchnię bez nierówności, chropowatości'. Przysłowia to stare twory językowo-kulturowe, które przechowują stare formy - tu akurat przymiotnik gładki o dawnym znaczeniu 'ładny, urodziwy', a można tak było powiedzieć i o kobiecie, i o mężczyźnie, zwłaszcza młodych. Przysłowie to ma nas zachęcić w sposób żartobliwy, rymowany do zjedzenia ostatniej porcji posiłku. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Znaczenie | 2025-10-20 |
| Dlaczego wciąż nie ma polskiego słowa oznaczającego weekend? | |
| Weekend to dosłownie 'koniec tygodnia', co w naszych czasach obejmuje według słowników 'okres od piątkowego popołudnia do poniedziałku rano, dla większości ludzi wolny od pracy lub nauki'. Ale w czasach powojennych tydzień pracy wyglądał nieco inaczej, także w soboty uczniowie uczęszczali do szkoły. Słownik pod redakcją Witolda Doroszewskiego podaje definicję z 1965 roku: 'sobotnie popołudnie (także czasem cała sobota) i niedziela przeznaczone na wypoczynek, zwykle poza miastem'. Słowo weekend, w angielszczyźnie znane od XVII wieku, pojawiło się u nas w latach 20. XX wieku w zapisie week-end 'koniec tygodnia, sobotni wieczór i niedziela, spędzane na odpoczynku'. Próbowano wtedy znaleźć właściwe polskie słowo. "Goniec Warszawski" w 1937 roku ogłosił konkurs na spolszczenie (zob. https://crispa.uw.edu.pl/object/files/100275/display/JPEG). Do redakcji napłynęło ponad 100 propozycji, spośród których ostatecznie komisja złożona z przedstawicieli instytucji turystycznych i biur podroży oraz redakcji gazety wybrała WYRAJ, "słowo staropolskie, oznacza[jące] kraj, do którego ptactwo odlatuje jesienią, lepszą, szczęśliwszą krainę, mityczny cel jakiejś bajecznej podroży. Przez analogię może zatym [tak!] oznaczać również "wylot" z ciasnych i dusznych murów miejskich w bajeczny świat przyrody". Redakcja "Gońca" z entuzjazmem ogłaszała, że biura podroży będą odtąd używać wyłącznie słowa wyraj, co miało poskutkować szybkim przyjęciem się nowego-starego wyrazu w mowie potocznej. Niestety, ani to, ani żadne inne z zaproponowanych ówcześnie słów nie pozostało w polszczyźnie? Może zrozumiemy przyczyny, gdy poznamy propozycje. Konkursowe słowa dzielą się na kilka grup znaczeniowych. Co wyrażali ich autorzy? Przede wszystkim odnosili się do soboty i niedzieli: sobotka, sobotnica, sobotnik, sobotowywczas, sobotniowka, posobocie, sobniedziela, niedzielanka, niedziałek, niedzielnik. Równie wiele nazw akcentowało sposoby zagospodarowania czasu wolnego, aspekt wypoczynkowy: wyraj, wypad, wylotka, zamiastowka, wyjażdżka, hasanka, swobodka, wywczaśnik, wytchniówka, wypoczka, odzipka, pokrzepka, odświeżka, wydech, potrudzie. Część nazw odnosi się do rzeczownika święto: świątki, świętowka, świątecznik, świętoczynek, świątnik, świętowczas, przedświątek, przedświęcie, połświątki. Kilka przykładów naśladuje formę anglosaską, odnosząc się do znaczenia ?koniec tygodnia?: końcówka, kresówka, trudokres, kontyg, krestyg. Są słowa wskazujące na liczbę dni wolnych: dwudzionek, dwudniówka, połtoradniowka. Proponowano nawiązania do słowa tydzień: tygodniak, potygodnie, potygodnióowka. Wiele propozycji obrazowało przyjemne emocje związane z weekendem: słońcówka, słońcorad, marzenko, radośnik, kojnik, pozdrówko, błogodzień, miłoczas. Po wojnie weekend się u nas zadomowił, o czym świadczą wyrazy pochodne z lat 60. XX wieku: czasownik weekendować 'spędzać koniec tygodnia na wypoczynku poza miastem; wyjeżdżać na weekend', przymiotnik weekendowy 'odnoszący się do weekendu, przeznaczony na weekend; także: przydatny do wyjazdu na weekend' i rzeczowniki weekendowanie, weekendowicz 'ten, kto wyjeżdża na weekend' (weekendowiec). W kolejnych latach proponowano popiątek lub zapiątek, które również nie znalazły uznania społecznego. Co jakiś czas ktoś próbuje zastąpić weekend, lecz bezskutecznie. W plebiscycie Młodzieżowe Słowo Roku w 2017 roku zgłoszono znane z dwudziestolecia międzywojennego słowo dwudzionek (albo może utworzone ponownie). Prof. Marek Łaziński tak zaopiniował tę propozycję: "Nierozpowszechnione i chyba niepotrzebne. Już Tuwim narzekał na to słowo". Najwidoczniej społeczeństwo nie potrzebuje innego określenia końca tygodnia niż to, które już funkcjonuje. Rację miała prof. Irena Bajerowa, pisząc: "Język jest najbardziej demokratycznym tworem człowieka, gdyż całe społeczeństwo, mówiąc i pisząc, niejako głosuje za pewnymi formami i większością głosów wybiera te, które lepiej służą komunikacji społecznej". "Głosowanie językowe" oznacza używanie form. Wybory wygrywają słowa i sposoby używania języka najlepiej oddające potrzeby komunikacyjne wspólnoty. [Katarzyna Wyrwas] | |
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
| Mam pytanie i będę bardzo wdzięczny, jeśli zechcą Państwo na nie odpowiedzieć. Jak powinna brzmieć nazwa miejscowości Derewiczna w odmianie: w Derewicznie, w Derewicznej? A może Derewiczni, bo i z taką odmianą się spotkałem. Z góry dziękuję za odpowiedź. | |
| Nazwę tę można znaleźć w „Urzędowym wykazie nazw miejscowości i ich części” dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: Serwisu Rzeczypospolitej Polskiej. W wykazie odnotowano 1 nazwę miejscową Derewiczna, która wedle wykazu odmienia się jak rzeczownik (Derewiczna – Derewiczny, Derewicznie, Derewicznę, Derewiczną, Derewicznie). Formy odmiany tej i wielu innych nazw własnych można znaleźć także w „Słowniku gramatycznym języka polskiego” dostępnym online. Katarzyna Wyrwas | |
| Etymologia | 2023-02-27 |
| Poszukuję pochodzenia słowa toksyna. | |
| Jak podaje „Wielki słownik języka Polskiego PAN”, słowo toksyna zapożyczyliśmy z francuskiego toxine, które pochodzi od łacińskiego rzeczownika toxicum o znaczeniu ‛trucizna’, a to z greckiego toksikón. Katarzyna Wyrwas | |
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
| Czy imię Samantha jest imieniem poprawnym? Wiem, że funkcjonuje imię Samanta, jednakże zależy mi na informacji z literą h. | |
| Anglosaskie imię Samantha jest odnotowane w „Wielkim słowniku ortograficznym języka polskiego PWN”; znajduje się tam także spolszczona wersja Samanta. Być może urzędnik stanu cywilnego zaproponuje nadanie imienia w wersji spolszczonej, jeśli sprawa będzie dotyczyła obywatelki polskiej. Katarzyna Wyrwas | |
| Ortografia | 2023-02-27 |
| Dzień dobry. Mamy spór w biurze z kolegami dotyczący pisowni wyrażenia Nie zeskanowane. Czy powinno być to pisane razem czy osobno? Przykład zdania: Nie zeskanowane paczki w oddziale. | |
| Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN uchwałą z 9 grudnia 1997 roku zmieniała zasady pisowni „nie” z imiesłowami przymiotnikowymi. Partykułę „nie” jako wykładnik zaprzeczenia piszemy zatem łącznie z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnymi i biernymi), niezależnie od tego, czy użyte są w znaczeniu przymiotnikowym czy czasownikowym. W „Zasadach pisowni polskiej” podano przykłady: nieoceniony pracownik (= bezcenny, zasługujący na najwyższą ocenę), ale także: obraz nieoceniony jeszcze przez jury konkursu (= taki, którego nie oceniono); nieopisane trudności (= niedające się opisać), ale także: kraje nieopisane w podręczniku (= takie, których nie opisano); Matka Boska Nieustającej Pomocy, ale także: W Tatrach padał śnieg nieustający od tygodnia; Przyśnił mi się mój nieżyjący ojciec, ale także: Człowiek nieżyjący obecnie w Japonii nie zna grozy trzęsień ziemi (zob. reguła 168). W związku z tym podany w pytaniu przykład również będzie miał pisownię łączną: Niezeskanowane paczki w oddziale. Katarzyna Wyrwas | |
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2023-02-27 |
| Jak odmieniać nazwę miejscowości Wilcze: kogo, czego – Wilcza czy Wilczego? | |
| Rzeczywiście, forma mianownika Wilcze nazwy niewiele mówi o sposobie odmiany, ponieważ może być to zarówno rzeczownik, jak i przymiotnik. Nazwę tę można znaleźć w „Urzędowym wykazie nazw miejscowości i ich części” dostępnym w wersji elektronicznej na stronie: Serwisu Rzeczypospolitej Polskiej. W wykazie odnotowano aż 13 nazw miejscowych Wilcze (są to wsie, części wsi, części miast, kolonie i osada leśna – w 7 województwach). Spośród tych nazw 9 odmienia się jak rzeczowniki (Wilcze – Wilcza, Wilczowi, Wilczem), a 4 jak przymiotniki (Wilcze – Wilczego, Wilczemu, Wilczem). Jeśli wiadomo, o którą dokładnie miejscowość dokładnie chodzi, można rozwiać swoje wątpliwości na podanej stronie. Katarzyna Wyrwas | |
| Grzeczność językowa | 2023-02-14 |
| Dzień dobry, chciałem się dowiedzieć od Państwa czyli zasłużyłem na zwrócenie mi uwagi przez przełożonego pisząc takie zdanie: „Szanowny Panie Prezesie z całym szacunkiem ale jest wiele ofert chociażby PZU Zdrowie”. Czy jest ono w jakikolwiek sposób obraźliwe? | |
| Szanowny Panie, przesłany fragment zawiera aż 2 zwroty grzecznościowe wyrażające szacunek: Szanowny Panie Prezesie oraz z całym szacunkiem. Przymiotnik szanowny jest dość oczywisty, a połączenie z całym szacunkiem to wedle „Uniwersalnego słownika języka polskiego PWN” «zwrot grzecznościowy wyrażający szacunek dla rozmówcy i zapowiadający wypowiedź przedstawiającą poglądy odmienne od poglądów rozmówcy». W „Wielkim słowniku języka polskiego PAN” zwrot z całym szacunkiem ma następującą definicję: ‘używane, gdy nie zgadzamy się z tym, co ktoś powiedział, ale chcemy, by ta osoba nie myślała o nas źle, kiedy powiemy to a to’ (https://wsjp.pl/haslo/podglad/46389/z-calym-szacunkiem). Być może więc adresata uraziło to, że ktoś ma inne zdanie na jakiś temat, ale o obraźliwych słowach nie można tu w żadnym wypadku mówić. Z wyrazami szacunku Katarzyna Wyrwas | |
| Ortografia | 2021-04-24 |
| Jesteśmy studiem projektowym. Pracujemy właśnie nad nową identyfikacją gminy X. Klient poprosił nas o konsultację użycia słowa gmina z małej litery w proponowanym haśle reklamowym. Mimo iż użycie małej litery wydaje się tu poprawne, to jest kilka osób po stronie klienta, które nie do końca chcą zgodzić się z takim rozwiązaniem i wymagają opinii specjalisty. Chcielibyśmy zapytać, czy zgodzi się Pani na wydanie takiej krótkiej opinii. | |
| Zasady pisowni polskiej wskazują jednoznacznie, że małą literą piszemy wszystkie wyrazy pospolite, do których należą także nazwy okręgów administracyjnych, a gmina wedle Wielkiego słownika języka polskiego PAN pod red. P. Żmigrodzkiego (www.wsjp.pl) to «wydzielona jednostka administracyjna w kraju skupiająca kilka mniejszych miejscowości lub będąca częścią dużego miasta». Oto treść stosownej reguły Zasad pisowni polskiej [128] 20.29. zatytułowanej Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych: „Małą literą piszemy nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych: województwo mazowieckie, gmina warszawska, powiat przemyski, ziemia dobrzyńska, ziemia łęczycka, archidiecezja gnieźnieńska, diecezja poznańska, marchia brandenburska” (zob.: http://sjp.pwn.pl/zasady/Nazwy-okregow-administracyjnych-wspolczesnych-i-historycznych-wyodrebnionych-w-strukturach-koscielnych-i-panstwowych;629450.html). Nie ma zwyczaju językowego ani odrębnej reguły ortograficznej, które pozwalałyby na zapis wielką literą nazwy gminy jako jednostki samorządu terytorialnego (a nie określonego granicami administracyjnymi terenu), piszemy zatem: gmina Sosnowiec, gmina Oświęcim, gmina Ogrodzieniec itd. To, że w pismach urzędowych czasem widnieją formy z niepoprawnym zapisem, nie oznacza automatycznie, że poprawna jest pisownia wielką literą, inna niż wskazana wyżej. Jeśli natomiast używany rzeczownika gmina w nazwie urzędu, takiej jak np. Urząd Gminy Oświęcim, obowiązuje nas pisownia wielką literą (zob. http://sjp.pwn.pl/zasady/Nazwy-indywidualne-jednostkowe-urzedow-wladz;629403), ponieważ w tym wypadku jest to nazwa własna, indywidualna (jednostkowa) urzędu. | |
| Znaczenie | 2019-12-07 |
| Co to jest peseloza? | |
| Możemy się domyślić, że nazwa pochodzi od skrótowca PESEL, czyli Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności – system zawierający dane ewidencyjne stałych mieszkańców Polski, ale w drugim, bardziej szczegółowym znaczeniu jest to numer ewidencyjny wpisywany do dowodu osobistego, w którym jest ukryta nasza data urodzenia. Do tej właśnie informacji odnosi się nazwa peseloza, której próżno szukać w słownikach. Dlatego przeszukałam internet. Na stronie http://twojarownowaga.pl znalazłam taki opis: Peseloza […] to jednostka chorobowa, która objawia się tym, że człowiek zaczyna uważać, że jest już na coś za stary. Przestaje mu się chcieć. Zmieniać, odkrywać, zdobywać, cieszyć, jeździć, biegać, chodzić. […] jednostce dotkniętej peselozą nie chce się już prawie nic. „W tym wieku? Daj spokój, jeszcze się połamię!”. Nazwa jest utworzona za pomocą przyrostka -oza na wzór nazw chorób, np. mukowiscydoza, mononukleoza, psychoza, borelioza, skolioza, lecz peseloza to nie choroba z punktu widzenia nauk medycznych – to słowo jest potoczne. Wiele podobnych określeń znajdziemy w internecie, w tym szczególnie na stronie Obserwatorium Językowego UW, skąd pochodzą poniższe definicje. Wymieńmy kilka nowych słów: szyldoza «nadmierne, nieprzemyślane i niegustowne wypełnianie przestrzeni miejskiej szyldami reklamowymi, bilbordami»; słupkoza «przesadne wykorzystywanie słupków do zagradzania miejsc z zakazem parkowania, utrudniając ruch wszystkim użytkownikom drogi, w tym niepełnosprawnym i pieszym»; pikseloza «kolorowe kwadraty w obrazie cyfrowym spowodowane zbyt niską jego rozdzielczością lub zakłóceniami transmisji; czasem stosowane celowo w celu ukrycia twarzy na zdjęciu», a nawet celebrytoza «dążenie do zyskania lub zwiększenia swojej popularności przez częste pokazywanie się w mediach i zachowywanie się w sposób właściwy celebrytom». Mówi się – także potocznie – że od niedawna na uczelniach panuje punktoza. Słowo to można zdefiniować jako «skupianie się przy ocenie osiągnięć naukowych głównie na zdobytych punktach». Już tych kilka przykładów pokazuje, że społeczeństwo najwyraźniej czuje potrzebę nazwania (a przez ironiczny sens – również skomentowania) negatywnie ocenianych czy szkodliwych stanów rzeczy, działań, zachowań. PS. Audycji na temat peselozy można posłuchać na stronie katowickiego Radia eM: https://www.radioem.pl/att/6020125.03-12-2019-Co-to-jest-peseloza. . | |
| Odmiana | 2019-11-18 |
| Czy grupa dzieci w żłobku to Indiańskie Tuptusie czy raczej Indiańscy Tuptusie? | |
| Niestety rzeczownika tuptuś nie ma w słownikach języka polskiego. Nie oznacza to oczywiście, że słowo nie istnieje, bo jest odnotowane w słowniku ortograficznym z formą odmiany: (te) tuptusie, choć – jak to w takim słowniku – bez definicji. Ciekawe wyniki uzyskamy, jeśli użyjemy do poszukiwań internetu. Znajdziemy wiele użyć: Tuptuś to często nazwa sklepu, np. zoologicznego albo z artykułami dla dzieci, ale też niepublicznych żłobków, przedszkoli, klubów dziecięcych. Tuptuś bywa też imieniem nadawanym domowym zwierzętom. Niektórzy z nas pamiętają może serial animowany dla dzieci sprzed lat pt. Tuptusiu w drogę o żółwiu muszkieterze. Także jeden z bohaterów filmu animowanego pt. Bambi z wytwórni Walta Disneya to zajączek, którego polskie imię brzmi Tuptuś. I tu dochodzimy do genezy tego imienia. Mamy w polszczyźnie od XIX w. czasownik tuptać pochodzący od tupać. Początkowo oba znaczyły to samo, ale z czasem tuptać wyspecjalizował się w opisywaniu zabiegów, krzątaniny. To znaczenie w XX w. zanikło, a pojawiło się nowe, związane z dziećmi «chodzić, stąpać małymi, drobnymi krokami, przebierać nogami; dreptać» (Uniwersalny słownik języka polskiego). Pamiętamy, że w Bambi zajączek tupał nogą, dlatego pewnie nazwano go Tuptusiem, a potem imię to zaczęło żyć własnym życiem. Nazywano tak psy, chomiki, króliki, a może i inne zwierzęta będące naszymi towarzyszami w domu. Skoro film Disneya był przeznaczony dla dzieci, nie dziwi więc, że nazywa się tak również różne elementy świata związane z dziećmi. Także grupy przedszkolne czy w żłobku. Może nawet w żłobku nazwa ta jest bardziej uzasadniona, ponieważ lepiej oddaje sposób chodzenia tak małych dzieci – tuptanie. A więc – Indiańskie Tuptusie czy Indiańscy Tuptusie? W przedszkolach czy żłobkach grupy nazywa się często rzeczownikami oznaczającymi zwierzęta, jak np. Wiewiórki, Pszczółki, Kotki, a zatem są to te Wiewiórki, te Pszczółki, te Kotki – w rodzaju męskozwierzęcym. Skoro Tuptusie odnosi się do zwierząt, więc Indiańskie. Gdyby miało nazywać ludzi, powinno przyjąć końcówkę męskoosobową -owie: Tupusiowie. | |
| Słowotwórstwo | 2019-10-07 |
| Jak się nazywa człowiek jeżdżący na hulajnodze? Czy można używać słowa hulajnogista? | |
| Dawniej na hulajnogach jeździły dzieci. Kiedy to słowo pojawiło się w polszczyźnie, wkrótce po wojnie, było w słowniku opisywane jako «rodzaj rowerku dziecięcego składającego się z ruchomego drążka służącego do kierowania, połączonego z nisko umieszczoną na dwóch małych kółkach, poziomą deseczką, na której dziecko opiera jedną nogę, drugą odbija się od ziemi, wprawiając przyrząd w ruch» („Słownik języka polskiego” pod red. W. Doroszewskiego). Dopiero najnowszy internetowy słownik zrezygnował z klasyfikowania hulajnogi jako zabawki. Sami wiemy, że nie bez powodu… Definicja z Wielkiego Słownika Języka Polskiego brzmi: ‘pojazd mający dwa koła i kierownicę, wprawiany w ruch przez osobę, która stoi na platformie łączącej koła i jedną nogą odpycha się od podłoża’. Użycie dokumentują cytaty z prasy, np.: Najmodniejsza dziś lśniąca, chromowana hulajnoga to nic innego jak nowy model starej, drewnianej zabawki. Z artykułu pt. Policja interweniuje na hulajnogach pochodzi cytat: […] hulajnogi mają przewagę nad motocyklami, bo dają lepsze możliwości manewru na wąskich uliczkach. [...] wkrótce również policjanci w Neapolu, Palermo i Mediolanie będą jeździć na hulajnogach. Obserwatorium Językowe Uniwersytetu Warszawskiego (nowewyrazy.uw.edu.pl) odnotowało formy hulajnogista i hulajnogarz, które są bez wątpienia utworzone poprawnie. Skoro są formy rowerzysta, motocyklista, czołgista z popularnym przyrostkiem -ista/-ysta oznaczającym wykonawców czynności, to i hulajnogista być może; przyrostek -arz także tworzy podobne nazwy. Są to formy świeże, tegoroczne nawet może, więc przyjdzie nam poczekać, aż użytkownicy języka – i hulajnóg – zdecydują w praktycznym użyciu, która forma jest im najbliższa. W internecie znaleźć można też formy mniej lub bardziej wymyślne, jak hulajnożysta, hulajnożec, hulajnojeździec, hulajnog – kreatywność nasza jest wielka, ale myślę, że społeczeństwo zdecyduje się raczej na formy prostsze i nawiązujące do rozpowszechnionych wzorców, jak np. hulajnogista. | |
| Odmiana | 2019-10-07 |
| Czy można odmieniać pendolino? | |
| Wyraz pendolino oczywiście się odmienia, choć obserwuję, że nie każdy ma odwagę to robić, co jest częste w przypadku wyrazów obcych zakończonych na -o. Ale śmiało możemy mówić: to jest pendolino, nie mamy jeszcze pendolina na tej trasie, siedzę w pendolinie, jadę pendolinem, porządek w pendolinach, podróżował tylko pendolinami itd. | |
| Ortografia | 2019-10-07 |
| Jak zapisać wyraz określający pociąg: Pendolino czy pendolino? | |
| I tak, i tak. „Słownik języka polskiego PWN” stale aktualizowany na stronie internetowej (sjp.pwn.pl) zawiera 2 hasła – o pisowni małą i wielką literą. Pendolino wielką literą to marka pociągów, a pisany małą pendolino to konkretny egzemplarz pociągu tej marki. Jak widać, dwojaka pisownia zależy od znaczenia, w jakim użyjemy niektórych wyrazów. Mamy w polszczyźnie zasadę ortograficzną rozróżniającą taką pisownię. Nazwy różnego rodzaju wytworów przemysłowych, np. samochodów, motocykli, rowerów, aparatów radiowych i telewizyjnych, aparatów fotograficznych, zegarków, lekarstw, papierosów, napojów, artykułów spożywczych, odzieży, butów, używane jako nazwy pospolite konkretnych przedmiotów, a nie jako nazwy marek i typów oraz firm, małą literą piszemy, np. fiat, mercedes, nysa, żuk, peugeot, jawa, sony, aspiryna, paracetamol, marlboro, cisowianka, ustronianka, napoleon (= koniak), tokaj, wyborowa (= wódka), delma, rama (= margaryny). Ale nazwy firm wytwarzających te artykuły oraz nazwy marek firmowych pisze się wielką literą, np. samochód marki Fiat, woda marki Ustronianka, baton marki Snickers, napój marki Kubuś; spodnie marki Wrangler. Jeśli mamy natomiast na myśli nazwy konkretnych przedmiotów, produktów fabrycznych wytwarzanych seryjnie, to piszemy (małą literą), że jeździmy fiatem; kupujemy 3 ustronianki; zjadamy 2 snickersy; pijemy kubusia; nosimy wranglery; mkniemy na kawasaki, robimy zdjęcia canonem, włączamy Samsunga. | |
| Nazwy własne (pisownia i odmiana) | 2019-10-07 |
| Jak odmienić nazwisko Babel? Izaak Babel to pisarz rosyjski. | |
| Odpowiedz...Bardzo łatwo to sprawdzić, nawet na smartfonie, ponieważ na stronie sjp.pwn.pl znajduje się na bieżąco aktualizowany słownik języka polskiego. Czytamy w nim, że odmieniamy to nazwisko bez usuwania w kolejnych formach wewnętrznego e: Babela, Babelowi, o Babelu, Babelem. Pytanie to jest jednak o tyle ciekawe, że pozwala zwrócić uwagę na wiele innych nazwisk, w których są warunki do e ruchomego, ale ono nie zawsze zanika. W polszczyźnie zanik e w niektórych wyrazach jest normą, np. lew – lwa, pies – psa, wrzesień – września, stołek – stołka. Do zaniku e w odmianie dochodzi nie tylko w wyrazach pospolitych, ale również w nazwiskach na -el, -eń, -ec, -ek, które są równobrzmiące z rzeczownikami pospolitymi: Kamień – Kamienia (nie: *Kamnia), bo kamień – kamienia; Kwiecień – Kwietnia (nie: *Kwiecienia), bo kwiecień –kwietnia, Kotek – Kotka (nie: *Koteka), Wróbel –Wróbla (nie: *Wróbela), bo wróbel – wróbla; Dekiel – Dekla (nie: *Dekiela), bo dekiel – dekla, Lipiec – Lipca (nie: *Lipieca), Malec – Malca, Dudek – Dudka (nie: *Dudeka); Wołek – Wołka (nie: *Wołeka). Jeśli nazwisko nie ma odpowiednika wśród rzeczowników pospolitych, o zachowaniu lub opuszczeniu e w przypadkach zależnych decyduje tradycja odmiany, np. Woleń – Wolenia, Peszek – Peszka, Goncarek – Goncarka, ale: Stępień – Stępnia, Skupień – Skupnia. W nazwiskach polskich na -el o postaci nietożsamej z rzeczownikiem pospolitym często w przypadkach zależnych zachowuje się e, np. Lelewel – Lelewela; Korbel – Korbela. W nazwiskach pochodzenia obcego na -el o zachowaniu lub opuszczeniu e w odmianie decyduje najczęściej stopień adaptacji nazwiska do języka polskiego. Tak więc nazwiska mające na gruncie polskim dłuższą tradycję, jak Hegel, Wedel, Mendel, także: Havel, na ogół tracą w odmianie e: Hegel – Hegla, Wedel – Wedla, Mendel – Mendla, Havel – Havla. W odmianie nazwisk nie dość ugruntowanych w polskiej tradycji językowej najczęściej zachowuje się e, np. Orwell – Orwella, Fernandel – Fernandela, Cromwell – Cromwella, Kinkel – Kinkela. W nazwiskach francuskich, w których ostatnia sylaba jest akcentowana, zawsze zachowujemy samogłoskę e, np. Claudel – Claudela, Ravel – Ravela. Warto pamiętać, że zawsze zachowujemy w odmianie e w nazwiskach jednosylabowych zakończonych na -ek, eń, -eć, -ec, np. Rek – Reka, Skrzek – Skrzeka, Bień – Bienia, Kmieć – Kmiecia, Stec – Steca, Biel – Biela. Także nazwiska jednosylabowe typu Mech, Dach zachowują w swej odmianie e, nawet jeśli tożsame z nimi brzmieniowo rzeczowniki pospolite odmieniają się, tracąc w przypadkach zależnych e: Mech – Mecha, Dach – Dacha, chociaż wyrazy pospolite odmieniają się inaczej: mech – mchu, dach – dachu. | |
| Ortografia | 2019-04-30 |
| Zwracam się z zapytaniem, co należy uczynić w przypadku, kiedy w akcie założycielskim szkoły skrót nr jest zapisany litera dużą. Czy taką pisownię kontynuować w dokumentacji szkolnej (m.in. na świadectwie) czy pisać zgodnie z normą, czyli literą małą? | |
| Tylko mała litera jest poprawna wedle zasad pisowni polskiej. Moim zdaniem nie ma powodu do kontynuowania zapisu z aktu założycielskiego, bo niczemu to nie służy, lecz wprowadza zamęt. | |
| Znaczenie | 2019-04-30 |
| Czy sformułowanie używane przez Huberta Urbańskiego na końcu Milionerów bądźcie państwo z nami wtedy, a konkretnie użycie w nim słowa wtedy, jest poprawne? | |
| Wtedy to zaimek przysłowny wskazujący, który odsyła do pewnego czasu w przeszłości lub przyszłości, dlatego myślę, że zdanie jest akceptowalne, o ile tylko widzowie wiedzą, o jaki czas chodzi, co zapewne wynika z kontekstu. | |
| Frazeologia | 2019-03-12 |
| Czy od strony treściowej można powiedzieć, że oba tematy są zamienne: Życie małżeńskie w świetle twórczości Jana Nowaka i Życie małżeńskie w twórczości Jana Nowaka? | |
| Związek frazeologiczny w świetle czegoś ma w polszczyźnie znaczenie ‘opierając się na uzyskanych wiadomościach, sądząc według czegoś’. Jeśli tytuł książki brzmi: Opowiadania potoczne w świetle genologii lingwistycznej, to oznacza, że autor rozpatruje teksty, mając na uwadze założenia genologii, inni badacze mogą natomiast ujmować fenomen opowiadań z punktu widzenia kolejnych dziedzin wiedzy, co czynią np. psycholodzy czy socjolodzy. Moim zdaniem oba zaproponowane tematy są akceptowalne, choć ja wybrałabym krótszy: Życie małżeńskie w twórczości Jana Nowaka, o ile w pracy badane są te właśnie zagadnienia. Chodzi wszak – jak rozumiem – o obraz życia małżeńskiego dziełach literackich. | |