| Ortografia | 2008-07-10 |
| Byłabym wdzięczna za udzielenie mi odpowiedzi na pytanie, czy w zdaniu Wniosek nieobjęty pomocą wyraz objęty piszemy z partykułą nie razem czy osobno. | |
| Proszę napisać łącznie - nieobjęty, choć dopuszczalna jest również pisownia rozdzielna. Więcej na ten temat można przeczytać tu: http://so.pwn.pl/zasady.php?id=629516. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-08 |
| Mam pytanie odnośnie do dawnego e pochylonego. Czy obecnie, chcąc podkreślić, iż napisane przeze mnie słowo bieda należy przeczytać [bida] i nie chcąc jednocześnie, by zmieniło ono swój wygląd, mogę zapisać je jako biéda, jak to czyniono w staropolskim, czy też byłby to poważny błąd? Podobnie ze słowem mniéj (mniej) - chcąc podkreślić, iż należy je przeczytać [mnij], czy też [mniyj]. Jest to dopuszczalne, czy też lepiej zapisać te słowa po prostu bida i mnij? | |
| Współcześnie zarówno zapis biéda, jak i bida byłby błędny, ponieważ mogą być one uznane wyłącznie za formy gwarowe. Dawne e pochylone tylko w wymowie regionalnej bądź gwarowej realizuje się jako i lub y, natomiast w języku ogólnym zrównało się już w XIX wieku z e - stąd jedynie poprawne zapisy: bieda, mniej. Forma bida występuje czasami w języku potocznym jako pozostałość regionalnej wymowy wschodniej upowszechnionej dzięki poezji romantyków, ale nie jest używana w języku pisanym. Jeżeli koniecznie chcemy podkreślić regionalną wymowę, można zapisać bida, mnij, ale trzeba pamiętać, że nie są to formy ogólnopolskie, powszechnie akceptowalne. Mirosława Siuciak |
|
| Ortografia | 2008-07-08 |
| Dzień dobry, bardzo proszę o jak najszybszą pomoc w rozstrzygnięciu kwestii pisowni łącznej lub rozdzielnej: wolnostanowiskowy czy wolno stanowiskowy? KONTEKST: fragment artykułu o krowach (podtytuł): Wentylacja nowoczesnych obór wolnostanowiskowych z boksami legowiskowymi. | |
| Wolnostanowiskowy to przymiotnik złożony, nie notowany wprawdzie w słownikach ortograficznych, ale mający podobnych znajomych: wolnobieżny, wolnocłowy, wolnodewizowy, wolnohandlowy, wolnokonkurencyjny, wolnoobrotowy, wolnorynkowy. Jak inne wyrazy złożone typu sokowirówka, grotołaz, jednoroczny (oprócz tych o członach równorzędnych znaczeniowo typu biało-czerwony, które piszemy z łącznikiem), przymiotnik ten powinien być pisany łącznie. Wolnostanowiskowy to wedle definicji strukturalnej, słowotwórczej ‘taki, który ma wolne stanowisko’, podobnie jak wolnorynkowy to ‘taki, który ma związek z wolnym rynkiem’. Nie powinniśmy mieć w tym przypadku żadnych wątpliwości, ponieważ pisownia rozdzielna mogłaby obowiązywać jedynie wtedy, gdyby rozpoczynające ten wyraz wolno- było przysłówkiem, jak jednak wiadomo, jest bezdyskusyjnie członem przymiotnikowym. Podział na cząstki słowotwórcze można przedstawić następująco: woln-o-stanowisk-owy; elementy woln- oraz stanowisk- są tematami słowotwórczymi, -o- jest interfiksem spajającym oba wymienione tematy, -owy zaś to przyrostek tworzący przymiotnik. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-07 |
| Która forma jest bardziej na czasie – pisowiec czy PiS-owiec? | |
| Obie formy są poprawne, podobnie jak inne podobne odnotowane np. w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego: borowiec, peeselowiec, zetempowiec, zetchaenowiec, zbowidowiec itp. Aby orzec, która z wymienionych w pytaniu form jest „bardziej na czasie”, czyli częściej / chętniej używana, należałoby przeprowadzić badania nad częstością używania obu. Najłatwiej to zrobić, wpisując te formy do internetowej wyszukiwarki. Po takich „badaniach” okazuje się, że dwa, a prawie trzy razy częściej używana jest forma utworzona od skrótowca literowego pisowiec. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-04 |
| Szanowni Państwo! Wkrótce będziemy przygotowywać do druku książkę zawierającą fragmenty tekstu napisane gwarą śląską. Autorka jest Ślązaczką, dobrze zna gwarę i zapisuje ją fonetycznie, np. nie jako niy. Dokładny fonetyczny zapis nie jest łatwy w odbiorze. Może wystarczyłoby: ni?. Zapewne istnieją w tej dziedzinie zwyczaje zaakceptowane przez językoznawców. Chciałabym je poznać. Czy można prosić o wskazanie właściwych źródeł? Czy ewentualnie można wysłać do Państwa krótką próbkę tekstu i prosić o opinię na temat zapisu gwary? | |
| Szanowna Pani, wedle mojej oceny nie jest możliwe zastąpienie niy przez ni - są to bowiem dwa różne sposoby wymowy tzw. e pochylonego, charakterystyczne dla różnych regionów Śląska. Nie istnieją - niestety - dotąd powszechnie akceptowane sposoby zapisu śląskich tekstów w pisowni półfonetycznej. Jeśli Pani prześle próbkę tekstu, chętnie ją zobaczę i przekażę Pani swoje sugestie. Jolanta Tambor |
|
| Ortografia | 2008-07-04 |
| Czy połączenie wyrazów postawić kogoś (np. syna) na nogi w znaczeniu dosłownym (upadł, uczy się chodzić) też jest frazeologizmem? | |
| Bycie frazeologizmem to posiadanie znaczenia przenośnego. Dosłowność wyklucza frazeologię. Jeśli zatem powiedzielibyśmy: rzeźnik rzuca mięsem, mając ma myśli rzeźnika, który rzuca nim rzeczywiście, ale poza tym zachowuje się kulturalnie, użylibyśmy jedynie połączenia odpowiednich form wyrazów rzucać i mięso, nie zaś potocznego związku frazeologicznego ktoś rzuca mięsem, który ma znaczenie 'ktoś używa wulgarnych wyrazów'. Jeśli natomiast rzeźnik ów wyrażałby się niegrzecznie (niekoniecznie już używając schabu czy karkówki jako amunicji), nasza wypowiedź miałaby właśnie frazeologiczny sens przenośny. W opisanym przez Panią przypadku nie mamy więc do czynienia ze związkiem frazeologicznym. Stawiamy na nogi dziecko, które upadło, i nie ma tu metafory. Metaforą posługujemy się, gdy dzięki połączeniu stanąć na nogi (albo na nogach) mamy na myśli fakt, że ktoś poprawił swoją pozycję finansową; dorobił się majątku. Metaforycznie mówimy także, że ktoś postawił kogoś na nogi, jeśli ktoś zmobilizował kogoś do działania, wyrwał ze stanu apatii, odrętwienia. Innym znanym związkiem frazeologicznym jest postawić (stawiać) kogoś (coś) na nogi o znaczeniu przenośnym ‘sprawić (sprawiać), że ktoś (coś) odzyskuje dobrą formę, sprawność; że coś pomogło, pomaga komuś odzyskać sprawność’. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-03 |
| Który zapis przymiotnika jest lepszy: - pezetpeerowski czy PZPR-owski? | |
| Oba zapisy są poprawne, notowane w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego. Za „lepszy” można byłoby uznać ten ostatni, ponieważ nawiązuje do oryginalnej pisowni skrótowca. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-03 |
| W związku z tym, iż nie mogłem tego nigdzie znaleźć - chciałbym zadać to pytanie Państwu: - czy jest poprawne użycie słowa powrotem zamiast wyrażenia z powrotem i w których zdaniach oraz w jakim znaczeniu można użyć to słowo? Mnie się wydaje, że takiego słowa jak powrotem w ogóle nie ma, nie znalazłem go w żadnym ze słowników, w których szukałem. | |
| Rzeczywiście, słowo !spowrotem nie istnieje, przynajmniej w poprawnej ortograficznie polszczyźnie. Jest to jedynie zapis wymowy wyrażenia przyimkowego z powrotem. Poprawny zapis notuje np. Wielki słownik ortograficzny PWN pod red. E. Polańskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-07-01 |
| Jak należy dzielić słowo poduszka: po-duszka czy pod-uszka? | |
| W polszczyźnie przy przenoszeniu wyrazu do następnej linii dzielimy je według kryterium fonetycznego (tzn. zgodnie z podziałem na sylaby) oraz ze względu na kryterium morfologiczne (zgodnie z nim przenosimy wyrazy w miejscu ich podzielności na rdzeń i przyrostek słowotwórczy, którym w przypadku wyrazu poduszka jest -ka). Skoro więc z pewnością musimy oddzielić cząstkę -ka, a ze względów fonetycznych początkową sylabą jest po-, to mamy do wyboru następujące możliwości przenoszenia: po-duszka oraz podusz-ka. Miejsca podziału wyrazów przy przenoszeniu są zaznaczone za pomocą dużych czarnych kropek przy każdym podzielnym haśle w Wielkim słowniku ortograficznym PWN pod red. E. Polańskiego. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-06-30 |
| Czy poprawnie jest powiedzieć obrzucić kogoś pomyjami? | |
| Nie jest to forma ani poprawna, ani logiczna, ponieważ pomyje to w zasadzie ciecz – według Uniwersalnego słownika języka polskiego pod red. S. Dubisza ‘brudna woda z resztkami jedzenia, pozostająca po umyciu naczyń’. Pomyjami nie można więc siłą rzeczy nikogo obrzucić, można co najwyżej oblać. Obrzucić kogoś można natomiast błotem – oczywiście w sensie przenośnym, frazeologicznym. Związek frazeologiczny obrzucić kogoś błotem oznacza ‘powiedzieć o kimś wiele złych rzeczy; oszkalować, zniesławić’. Jakże podobne znaczenie ma frazeologizm wylać kubeł (wiadro) pomyj komuś na głowę (na czyjąś głowę, na kogoś): ‘powiedzieć o kimś bardzo złe, zwykle nieprawdziwe, rzeczy’. Owo podobieństwo zaowocowało pomieszaniem dwóch wyrażeń, doprowadziło do powstania błędnego skrzyżowania (kontaminacji) dwóch związków frazeologicznych, ponieważ elementy jednego związku dostały się do struktury drugiego. Nie bez znaczenia jest tu również fakt, że współcześnie, w dobie zlewów kuchennych i coraz powszechniej używanych zmywarek coraz mniej osób wie, co to są pomyje i jaką mają konsystencję – po umyciu naczyń brudna woda spływa po prostu do rury odpływowej i nikt nie myśli, że można byłoby ją na kogoś wylać. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-06-26 |
| Czy udało by pisze się razem czy osobno? | |
| Cząstkę -by (także w wersji -bym, -byś, -byśmy, -byście) z osobowymi formami czasowników piszemy łącznie (por. zasada 158 polskiej ortografii), dlatego też: udałoby, jak również: chodziłbym, śpiewałabyś, poszlibyśmy, zrobilibyście itp. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-03-03 |
| Uprzejmie proszę o opinię, czy powinno się pisać na miłość Boską czy na miłość boską? W moim - być może błędnym - przekonaniu mimo że boski to przymiotnik, to jednak w odniesieniu do miłości Boga powinien być pisany wielką literą (na miłość Boską → na miłość Bożą → na miłość Boga). Proszę o potwierdzenie mojego toku rozumowania lub jeśli jest on niepoprawny, to o wyjaśnienie, dlaczego? | |
| Według obowiązującej normy przymiotnik boski piszemy małą literą (zob. hasła w Wielkim słowniku ortograficznym PWN), chyba że jest częścią wielowyrazowej nazwy, która zgodnie z innymi regułami jest pisana wielkimi literami, np. Matka Boska. Wyrażenie, o które Pani pyta, jest w dodatku frazeologizmem potocznym, w którym w istocie nie ma odniesienia do Boga, Bożej miłości. W innych potocznych wyrażeniach, także pozbawionych dziś właściwie głębszych treści religijnych, też występuje mała litera, np. boże drzewko, iskra boża, palec boży, święci pańscy. Aldona Skudrzyk |
|
| Ortografia | 2008-03-03 |
| Czy pisze się razem czy osobno: fotogaleria czy foto galeria? | |
| Rzeczownik fotogaleria zapiszemy razem, jak wszystkie wyrazy z członem foto-, np. fotoamator, fotochromia czy fotoreporter. Jak czytamy w uniwersalnym słowniku języka polskiego pod red. S. Dubisza, foto- (od greckiego phōs, phōtós ‘światło’ to pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy ze światłem, np. fitobiologia, lub (wtórnie) z fotografią, np. fotokomórka, fotoreportaż. Ewelina Pałka |
|
| Ortografia | 2008-03-03 |
| Piszę w sprawie pewnej gorzowskiej osobliwości. Jakiś czas temu miejscowy radny nazwiskiem Finster zafundował miastu kontrowersyjną rzeźbę nagiego człowieka wyposażonego dość hojnie przez Matkę Naturę. Ów żelazny człowiek został nazwany Świnsterem. Moje pytanie: powinno się pisać Świnster przez w (nawiązując do świńskości i pozostając w zgodzie z regułami polszczyzny), czy też może lepiej stosować w piśmie formę Śfinster przez f? Dziękuję za wyjaśnienie tej nękającej mnie i wielu moich znajomych kwestii. | |
| Szanowna Pani! Rzeźba autorstwa Zbigniewa Frączkiewicza przedstawiająca nagiego mężczyznę jest (mimo swej kontrowersyjności, a może właśnie dzięki niej) jedną z wizytówek i atrakcji turystycznych Gorzowa Wielkopolskiego. Posąg pochodzi z cyklu Ludzie z żelaza. Jego potoczna nazwa przyjęła się już dawno, ale nadal są w użyciu dwie wersje. Co może mieć w tej sprawie do powiedzenia językoznawca? Językoznawca może wskazać, że polska ortografia przewiduje dla połączeń wymawianych jako [śf] zapis św, jak w wyrazach typu świadek, świat, świadomy, światło, świnia. Językoznawca może również zwrócić uwagę, że pisownia fonetyczna śf byłaby możliwa i akceptowalna w sytuacjach, w których mamy do czynienia z grą językową, a więc np. w reklamie, w poezji, w tworzeniu przezwisk. Jak pokazują internetowe wyszukiwarki, wersja Świnster (zob. w Wikipedii) jest w użyciu tylko nieco częstsza niż Śfinster (zob. „Gazeta Wyborcza”). Używając języka, możemy być poprawni lub niepoprawni, język służy do mówienia prawdy i kłamania, do mówienia zarówno komplementów, jak i obelg. Obie wersje nazwy bazują na skojarzeniach z nazwiskiem jej fundatora oraz zawierającym negatywną ocenę wyrazem świństwo, co raczej powinno dyskwalifikować ową nazwę jako dyskredytującą, ośmieszającą, wyśmiewającą, przez złośliwe przekręcenie nazwiska naruszającą wymogi poszanowania godności osobistej (por. M. Karwat, O złośliwej dyskredytacji. Manipulacja wizerunkiem przeciwnika, Warszawa 2006, s. 339). Wersję mniej zgodną z polską ortografią - Śfinster - można zatem uznać za bardziej obraźliwą, ponieważ w nawiązuje do formy Finster bezpośrednio. Moim zdaniem kluczową sprawą w przypadku nazwy gorzowskiego posągu jest kwestia jej stosowności. Co można jednak zrobić, skoro nazwa jest używana i już zakorzeniona? Nic. Mam tylko nadzieję, że fundator pogodził się z faktem, iż został uwieczniony w nazwie w tak nieelegancki sposób. Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-02-19 |
| Dzień dobry. Prowadzimy portal o nieruchomościach. Jednym z najczęściej pojawiających się problemów jest to, jak zapisać dom wolno stojący" (wolnostojący?). Wiemy, że od lat pisało się poprawnie wolno stojący". Z drugiej jednak strony wolnostojący używany jest w bardzo wielu tekstach i można odnieść wrażenie, że jest tu analogiczna sytuacja jak z głośnomówiący (w znaczeniu ‘telefon głośnomówiący’). Jednoznacznie nie wypowiadają się też słowniki PWN, bo np. Polański, Skudrzykowa Słownik pisowni łącznej i rozdzielnej, PWN 2003 - podaje wyłącznie pisownię łączną. Na dodatek na stronie PWN czytamy: „UWAGA: Niektóre wyrażenia tego typu scaliły się i traktowane są jako wyrazy pisane łącznie. Oznacza to, że składniki tych połączeń nie wykazują już doraźnej cechy obiektu, do którego się odnoszą, lecz niekiedy ze zmianą znaczenia; stanowią o jego trwałej właściwości, np. jasnowidzący (= jasnowidz), ale: jasno widzący skutki swego postępowania, płyta długogrająca (= longplay), ale: długo grająca orkiestra, zestaw głośnomówiący, ale: głośno mówiący nauczyciel”. Moim zdaniem w przypadku kategorii domu pisownia jest analogia z powyższym, czyli powinno być dom wolnostojący, choć wiem, że to nie jest zgodne z interpretacjami sprzed kilku lat. Jak mamy pisać? Pozdrawiam, Bartłomiej B. |
|
| Połączenie przysłówka (np. szybko, wysoko, średnio, długo itp.) z imiesłowem przymiotnikowym (np. postawiony, zaawansowany, schnący, grający, wiążący itp.) zasadniczo pisze się rozłącznie. Połączenia takie jednak z czasem scalają się znaczeniowo – stają się określeniem stałej cechy, wówczas piszemy je łącznie, np. długo grający zespół znudził wszystkich, ale: płyta długogrająca; urządzenie szybko tnące blachę, ale: stal szybkotnąca; żeglarz szybko wiążący węzły, ale: cement szybkowiążący. Jak widać, połączenia pisane razem mają charakter terminów specjalistycznych z zakresu różnych dziedzin. Przy pisowni ważny jest zatem kontekst użycia: jeśli to stała cecha jakiegoś przedmiotu, urządzenia, to pisownia łączna, por. wolnonośny, wolnodewizowy, wolnocłowy. Wyrażenie wolnostojący uważam za takie właśnie specjalistyczne już określenie. Budynek wolnostojący ma tę cechę przypisaną na stałe, to go odróżnia od innych typów zabudowy. Dwie równolegle zalecane przez to samo wydawnictwo formy to pewien kłopot, niewątpliwie. Konsekwentnie podaję swoją wykładnię rozumienia zasady ortograficznej. Podkreślam – łączna pisownia to uznanie wyrażenia za termin specjalistyczny. Aldona Skudrzyk |
|
| Ortografia | 2008-02-10 |
| Wiem, że nazwy istot typu: cyklop, tytan piszemy z małej litery. Jednak zastanawiam się, czy opisując stworzenie świata według mitologii greckiej, mogę użyć wielkich liter w odniesieniu do niejako nowej rasy istot np. Sturęcy, Tytani itp.? Natomiast mówiąc nie o całej grupie, ale o konkretnym jednym jej przedstawicielu, posiadającym imię, pisać już z małej litery np. cyklop Polipem. Czy takie rozróżnienie nie będzie błędem? | |
| Nie ma powodu do takiego rozróżnienia. Równie dobrze można sobie wymyślić, że jest rasa Krasnale, wśród nich zaś krasnal Zuzia. Lepiej trzymać się dość jasno sformułowanej zasady: małą literą (NIE !z małej) piszemy niejednostkowe nazwy istot mitologicznych i fantastycznych oraz postaci religijnych, np. archaniołowi a. archanieli, serafini, apostołowie, anioły, aniołowie, anieli, diabły, bogowie, giganci, tytani, krasnale, syrenki, nimfy, elfy (zob. reguła 123 zasad pisowni polskiej). Aldona Skudrzyk |
|
| Ortografia | 2008-02-07 |
| Jaka forma jest poprawna: mascara czy maskara? W Wielkim słowniku ortograficznym i np. Uniwersalnym słowniku języka polskiego jest tylko jedna forma – mascara. Zapis przez natomiast można natomiast znaleźć w internetowym słowniku ortograficznym PWN (to jedyne źródło, do którego dotarłam, notujące taki zapis). Która pisownia jest więc poprawna, na jakim źródle mam się opierać. | |
| Mascara tylko przez c. Także słownik ortograficzny na stronie internetowej PWN podaje tylko taką pisownię. Wielki słownik ortograficzny PWN jest wystarczająco wiarygodnym źródłem w tej materii. Ewelina Pałka |
|
| Ortografia | 2008-02-07 |
| Czy tak często spotykany zapis ZOO dużymi literami, w znaczeniu ‘ogród zoologiczny’, jest prawidłowy? | |
| Zapis wielkimi literami najczęściej spotykamy na szyldzie nad bramą zoo, jednak w życiu codziennym nie ma takiej potrzeby, zatem po prostu zoo. Ewelina Pałka |
|
| Ortografia | 2008-02-07 |
| Jak należy napisać: życzę bogatego Mikołaja, życzę bogatego mikołaja? | |
| Najlepiej będzie życzyć bogatych mikołajek - wtedy małą literą, bo mówimy o zwyczaju dawania prezentów. Zwyczaj dawania prezentów 6 grudnia jest także nazywany mikołajem i jeśli o tym zwyczaju myślimy, życzymy bogatego mikołaja pisanego małą literą. Jeśli naszym zamiarem jest mówienie o osobie rozdającej dzieciom prezenty w charakterystycznym stroju, to nazwę tej osoby - mikołaj, święty mikołaj - również powinniśmy napisać małą literą. Jedynie jeśli mowa o konkretnym świętym biskupie, postaci historycznej, obowiązuje pisownia wielką literą: Święty Mikołaj lub w skrócie: św. Mikołaj (zob. Wielki słownik ortograficzny języka polskiego PWN pod red. E. Polańskiego (s. 420), Zasady pisowni słownictwa religijnego pod red. R. Przybylskiej i W. Przyczyny, Tarnów 2005, s. 11-12. Ewelina Pałka i Katarzyna Wyrwas |
|
| Ortografia | 2008-02-06 |
| Czy można napisać chrystus, a w M. lm. chrystusi oraz aleksandrzy i tamerlani przez analogię do rzeczowników pospolitych, jak: hamlet, herkules czy wymienieni w poniższym przykładzie judasz i piłat? Zawsze istnieją jacyś judasze, jacyś piłaci i jacyś chrystusi. W historii przewijają się okrutni aleksandrzy i tamerlani.). Czy w zdaniu: Każdy szuka swojego Sokratesa nie należałoby jednak napisać dużą literą Sokratesa? | |
| Powstawanie metaforycznych kontekstów użycia nazw własnych jako pospolitych jest uwarunkowane uzusem. Jeżeli więc utrwalone jest użycie: judasz = fałszywy człowiek; hamlet, herkules, to inne z wymienionych nie. Można oczywiście takiej eponimizacji dokonać, ale istnieją pewne blokady kulturowe, wymogi tabu. Imienia Chrystus nie można np. u nas nadawać dzieciom, nie bardzo wyobrażam sobie kontekst, w którym taki eponim miałby funkcjonować (w tytule znanego filmu jednak jest wielka litera). Jeśli ma być pogardliwie, to: aleksandry, piłaty, sokratesy, tamerlany, herkulesy; jesli nie – aleksandrowie, piłaci, Sokratesowie, tamerlanowie, herkulesi. Aldona Skudrzyk |
|